Σκοπός, Πρόγραμμα, Αξιολόγηση

“Πού τρέχεις;” ρώτησε το Χέλι ένα Θαλάσσιο Αλογάκι που κάλπαζε στο νερό. "Nα βρω την τύχη μου!", απάντησε. "Τότε, αγόρασε τούτο το πατίνι που θα σε βοηθήσει να τρέχεις γρηγορότερα". Το αγόρασε, έτρεχε γρηγορότερα και συνάντησε ένα Σπόγγο. "Πού τρέχεις;" "Να βρω την τύχη μου!" "Αγόρασε τούτο το μαραφέτι με την προπέλα· θα τρέχεις γρηγορότερα!". Τώρα έτρεχε πέντε φορές πιο γρήγορα. Συνάντησε τότε ένα Καρχαρία. "Πού πας;" "να βρω την τύχη μου!" "Πάρε αυτό το μονοπάτι", είπε ο καρχαρίας και άνοιξε το στόμα του. "Ευχαριστώ" είπε το Θαλάσσιο Αλογάκι κι έτρεξε ίσα στο εσωτερικό του Καρχαρία. Κανένας δεν ξανάκουσε τίποτε για το Θαλάσσιο Αλογάκι. Αφηγείται ο Mager.

Οι περισσότεροι από μας, μάλλον όλοι σε κάποια φάση της ζωής μας, κάνομε ό,τι και το Θαλάσσιο Αλογάκι. Τρέχομε, χωρίς να ξέρουμε πού θέλομε να πάμε, ποιος είναι ο σκοπός μας. Ο σκοπός όμως είναι καθαρά ανθρώπινη ιδιότητα. Τα άλλα ζώα ενεργούν ωθούμενα από μια αιτία. Ο άνθρωπος, ωθούμενος από αιτίες, αλλά και ελκυόμενος προς ένα σκοπό. Τέλος τον έλεγε ο Αριστοτέλης και θεωρούσε ότι είναι το κυριότερο στοιχείο της ταυτότητας οποιασδήποτε ζωικής ή άζωης ύπαρξης. Το σκοπό των άζωων υπάρξεων τον ορίζομε οι άνθρωποι.

Ένα ολοκληρωμένο έργο έχει προσχεδιασμένο σκοπό, πρόγραμμα και αξιολόγηση. Αρχίζομε με ένα σκοπό. Σημαίνει πόσο διαφορετικοί από πριν θα είμαστε, εμείς ή ο περίγυρός μας, μετά την επίτευξή του. Το πρόγραμμα δηλώνει από ποιες δραστηριότητες πρέπει να περάσουμε για να επιτύχουμε το σκοπό μας. Αξιολόγηση σημαίνει την εκτίμηση σε ποιο βαθμό έχει επιτευχθεί ο σκοπός. Ο σκοπός ποτέ δεν επιτυγχάνεται στην εντέλεια. Η αξιολόγηση είναι η διαδικασία με την οποίαν εκτιμούμε πού σφάλαμε. Στη διατύπωση του σκοπού; στον προγραμματισμό; Μήπως στην αξιοπιστία της αξιολόγησης; Ανάλογα θα πάρουμε αποφάσεις για αναθεώρηση ολόκληρου (ή μέρους) του σχεδιασμού. Κάθε λήψη απόφασης χωρίς τα αποτελέσματα αξιόπιστης αξιολόγησης ονομάζεται φασισμός.

Ο σκοπός είναι το δυσκολότερο μέρος, αλλά και εκείνο που πιο συχνά παραμελούμε. Όταν το επισήμανα σε μορφωμένο άνθρωπο, μου απάντησε: "Μα όλοι ξέρομε τι θέλομε: Να δανειζόμαστε χωρίς να επιστρέφουμε πίσω τα δανεικά!" Ναι, αλλά δεν διευκρίνισε για πιο σκοπό θέλομε να δανειζόμαστε. Ίσως για να τρέξουμε ίσα στο στόμα του καρχαρία!

Ο σκοπός έχει δύο συνιστώσες (Αριστοτέλης): Προαίρεση και όρεξη. Στην προαίρεση διαμορφώνομε το σκοπό μας, αυτό το είδος της επιθυμίας μας, με κίνητρο το Λόγο, τη σκέψη μας. Με την όρεξη ο σκοπός μας διαμορφώνεται αυτόματα σαν ταλάντωση του συναισθήματος και της βούλησής μας. Αυτή η ταλάντωση κυμαίνεται ασύμμετρα από το "Θέλω να" στο "Θέλω να μη". Μεταξύ του "Θέλω να" και του "Θέλω να μη" παρεμβάλλεται μια σωματική, αισθητή από όλους, πράξη, π.χ. τρώω, συνουσιάζομαι κλπ. Με την τελείωση της αισθητής πράξης, μεταπίπτομε στο "Θέλω να μη", σε μια φάση ανερέθιστη. Αμέσως μετά τον κόρο στη διατροφή, τον οργασμό στον έρωτα κλπ για άλλοτε άλλο χρονικό διάστημα δεν είναι δυνατή η επαναλειτουργία της όρεξης. Με το χρόνο, το "Θέλω να μη" μεταπίπτει βαθμιαία στο "Δεν θέλω να", στη διάρκεια του οποίου δεν αρχίζω βέβαια τη σωματική φάση, αλλά ένα κατάλληλο ερέθισμα, ένα ορεκτικό έδεσμα, ένα προκλητικό γυμνό σώμα, επισπεύδουν και πυροδοτούν πρόωρα τη φάση "Θέλω να". Η μακρά φάση "Δεν θέλω να", είναι η μόνη στην οποίαν ο Λόγος μπορεί να κατευθύνει το σκοπό μας, την προαίρεση. Χωρίς ερέθισμα, έρχεται με το χρόνο αναπόφευκτα το επόμενο "Θέλω να"

Η επίτευξή του σκοπού οδηγεί στην ευδαιμονία. Προϋποθέτει τη στοιχειώδη ικανοποίηση των αναγκών του αισθητού και του κοινωνικού μας Εγώ. Αν πεινάω, πονάω, κρυώνω, δεν είμαι ευτυχής και δεν μπορώ να είμαι ευδαίμων. Κι αν δεν έχω αγάπη, κοινωνική αναγνώριση, μπορεί να αδιαφορώ και να είμαι μακάριος, αλλά δεν είμαι ευδαίμων, αν δεν μπορώ να ικανοποιήσω το σκοπό που έχω μόνος μου διαμορφώσει μέσα μου, μέσα στο άβατο του νοητού Εγώ μου.

Όπως για κάθε άτομο, έτσι και για τις κοινωνίες, η ευδαιμονία είναι, κατά τους σοφούς προγόνους μας, ιδεαλιστές και υλιστές, ο σκοπός τους. Από τους σύγχρονους ηγέτες μας, ελάχιστοι, φοβούμαι, έδειξαν πως είχαν σαφή σκοπό. Ο Ι.Καποδίστριας να ανασυγκροτηθούμε από το μακροχρόνιο αγώνα. Ο Χ.Τρικούπης, να εγκαταστήσουμε κοινοβουλευτισμό. Ο Ελ.Βενιζέλος, να μεγαλώσουμε την Ελλάδα απελευθερώνοντας σκλαβωμένα αδέλφια μας. Ο Κ.Καραμανλής να μπούμε στην ΕΟΚ. Ο Α.Παπανδρέου να τελειώσει τον εμφύλιο πόλεμο. Ο Κ.Σημίτης, να γίνουμε μέλη του σκληρού πυρήνα της ΕΕ, εισάγοντας ως μέλος και την Κύπρο. Για τους υπόλοιπους πολιτικούς ηγέτες μας, φοβούμαι πως δεν υπήρχε σκοπός άλλος από το να φύγει ο προηγούμενος ηγέτης, αίτιος όλων των δεινών μας, και να έλθουν αυτοί οι σωτήρες πολιτικοί ηγέτες στη θέση τους.

Ένα πρόβλημα είναι πώς επιλέγεται ο σκοπός. Σε μια συνέχεια ενός κράτους, η τροποποίηση του σκοπού οφείλει να στηρίζεται στα αποτελέσματα της προηγούμενης αξιολόγησης. Όταν όμως πρωτοσχηματίζεται ο σκοπός, με τι κριτήρια θα διαμορφωθεί; Από τη μια είναι βέβαια η αυθαίρετη επιθυμία του λαού, που ο σωστός ηγέτης θα την έχει προσλάβει διαμέσου του πολιτικού συστήματος. Στη δημοκρατία π.χ. η βουλή με κληρωμένους άρχοντες αποφασίζει. Από την άλλη όμως αυτή η επιθυμία δεν μπορεί να είναι μια ονειροφαντασία μετέωρη στον αιθέρα. Οφείλει να περιορίζεται εκεί όπου συνυπάρχουν οι ανάγκες, οι πόροι και η τεχνογνωσία του τόπου. Για παράδειγμα, έχομε ανάγκη από ενέργεια, φυσική και βιολογική (διατροφική). Διαθέτομε χιλιάδες ακατοίκητα νησιά και ακτές, ξοδεύομε φοβερά ποσά να τα προασπίζομε και δεν μας προσφέρουν τίποτε, ενώ είναι γεμάτα αειφόρο, καθαρή, ενέργεια, αιολική, ηλιακή, κυματική, θαλάσσια βιολογική για ιχθυο- και οστρακο-καλλιέργειες κλπ. Και έχομε τεχνογνωσία με πρωτοφανή αριθμό πτυχιούχων . Σπούδασαν με έξοδα των οικογενειών και του κράτους και εργάζονται αποδοτικά πάμπολλοι από αυτούς στο εξωτερικό. Η τεχνολογία παρέχεται διεθνώς σήμερα σχεδόν δωρεάν για σύγχρονη εκμετάλλευση σε όλη την επιφάνεια του τόπου μας με τη μοναδική ποικιλία του εδάφους του, έτσι που κάθε γωνιά του να είναι κατάλληλη για το σκοπό που θα επιλέξουν οι ντόπιοι κάτοικοί της. Η μόδα του τουρισμού, της "βαριάς βιομηχανίας" μας, επιτρέπει να κερδίζουμε χρήματα σε 2 μήνες για όλο το χρόνο. Αλλά εξαρτώμαστε απόλυτα από ξένες συγκυρίες. Είναι προφανές πως κάθε τουριστικός τόπος πρέπει να διαθέτει μία ή περισσότερες παραγωγικές μονάδες, σαν κι αυτές που αναφέρθηκαν πιο πάνω. Ο τουρισμός παρέχει το πλεόνασμα.