Απογοήτευση

Η βούλησή μας διεγείρεται ποικιλοτρόπως. Ο πιο άμεσος τρόπος είναι αντανακλαστικός. Μου είναι δυσάρεστο ένα ερέθισμα και θέλω να απαλλαγώ από αυτό· ή μου είναι ευχάριστο κάποιο άλλο και κάνω ότι μπορώ για να αυξήσω την έντασή του. Ο άλλος τρόπος είναι ένα είδος ταλάντωσης. Περιοδικά, χωρίς κανένα ερέθισμα, θέλω κάτι, κινητοποιούμαι να το επιτύχω, ικανοποιούμαι, παύω να το επιθυμώ και μάλιστα για λίγη ώρα το αποποιούμαι και ύστερα βαθμιαία, με το πέρασμα της ώρας το ξαναεπιθυμώ. Σ΄ αυτή τη φάση κάποιο τυχαίο ερέθισμα μπορεί να επισπεύδει τη γένεση της επιθυμίας. Από τους δύο αυτούς τρόπους πηγάζουν η Αριστοτελική προαίρεση και όρεξη, αντίστοιχα. Και στις δύο περιπτώσεις οι αντιδράσεις μας αφορούν το αισθητό, το σωματικό μας, Εγώ και η διέγερση της βούλησης γίνεται από κάποια αιτία, που προηγείται πριν από το αποτέλεσμα. Κι αυτό μολονότι στην περίπτωση της ταλάντωσης της βούλησης, αιτία είναι η προηγούμενη φάση της, που είναι το αποτέλεσμα της παρούσας φάσης στην προηγούμενη περίοδο. Οι άνθρωποι όμως μπορούμε να αναπτύσσουμε και εξαρτημένα αντανακλαστικά και μάλιστα, μόνο εμείς από όλα τα ζώα, πολύπλοκα, δευτεροβάθμια. Αυτά σχηματίζονται όχι μόνο συνδέοντας με την επανάληψη ένα τυχαίο ερέθισμα με ένα φυσικό αντανακλαστικό, αλλά και συνδέοντας ένα ερέθισμα με ένα προσχηματισμένο εξαρτημένο. Χάρη σ΄ αυτά, μόνο οι άνθρωποι μπορούμε να σχηματίζουμε σκοπούς. Ο σκοπός θα πραγματοποιηθεί στο μέλλον και όμως είναι ικανό ερέθισμα για να διεγείρει από το μέλλον τη βούλησή μας. Κι αυτό, διότι η νοητή εικόνα του σκοπού είναι ήδη σχηματισμένη μέσα μας και αυτή είναι που μας ωθεί στη δραστηριότητά μας ικανοποιώντας πια το νοητό Εγώ μας. Από κει κι έπειτα, η βούληση αυτονομείται και ισχύει ο νόμος Thorndike. Ο νόμος ορίζει ότι η σύνδεση του ερεθίσματος με την αντίδραση ενισχύεται όταν το αποτέλεσμα προκαλεί ευχαρίστηση. Ενίσχυση της προσπάθειας, δηλαδή, αν στέφεται με επιτυχία.

Το μέλλον όμως είναι πάντοτε άδηλο. Τι γίνεται όταν απρόβλεπτοι παράγοντες μας κάνουν να σκοντάφτουμε στα πρώτα βήματα ήδη; Αυτό οδηγεί μοιραία στην απογοήτευση. Κι όμως, είναι βέβαιο πως κάθε προσπάθειά μας έχει και ποσοστό σφάλματος. Και αυτό το ξέρομε. Για να συνεχίσουμε την προσπάθεια, παρά τις πρώτες αποτυχίες, το συναίσθημα που συνοδεύει τη βούληση πρέπει να είναι εξαιρετικά ισχυρό. Όταν πρόκειται όμως για την ικανοποίηση σωματικών ή και κοινωνικών αναγκών μας, αυτές μας πιέζουν και συνεχίζομε την προσπάθεια. Αν πονάμε, συνεχίζομε την προσπάθεια να απαλλαγούμε από τον πόνο, έστω και αν αρχικά αποτύχαμε. Όταν όμως το κίνητρό μας είναι νοητό, ένας σκοπός, είναι προφανώς πιο εύκολο να απογοητευθούμε με τα στραβοπατήματα. Εκτός αν το κίνητρο είναι πανίσχυρο (πίστη).

Η θέληση δεν είναι ακριβώς ίδια με τη βούληση. Αν και οι διαφορές τους δεν είναι απόλυτες, η βούληση βρίσκεται πιο κοντά στη δημιουργία μιας επιθυμίας, ενώ η θέληση, στην πραγματοποίησή της. Μια απλοποιημένη ίσως αλλά χρήσιμη σύνοψη είναι ότι η βούληση δεν ταυτίζεται με το «θέλω» αλλά με το «θέλω και πρέπει» ενώ η ελεύθερη θέληση με το «θέλω και μπορώ».

Η βούληση δεν είναι απεριόριστη. Δεν μπορώ να μη φάω όταν πεινάω ή να μην πιω όταν διψώ ή να μην τραβηχτώ όταν καίγομαι. Η βούληση που ικανοποιεί το αισθητό Εγώ δεν είναι ελεύθερη, με κάποιες επιφυλάξεις. Αυτές αφορούν την επιστημονική αντιστάθμιση των φυσικών περιορισμών. Ακόμη και τη βαρύτητα νικάω με αερόστατα, αεροπλάνα, πυραύλους. Οπωσδήποτε δεν είναι χωρίς περιορισμούς. Η βούληση που ικανοποιεί το κοινωνικό Εγώ είναι πιο ελεύθερη, αφού συμβάλλω στη διαμόρφωση των κοινωνικών νόμων. Η βούληση όμως του νοητού Εγώ έχει απέραντες επιλογές. Είναι το προϊόν της σύζευξης φαντασίας, σωματικών και κοινωνικών αναγκών, αλλά και λόγου. Με τη φαντασία παύει να είναι στεγανός ο διαχωρισμός ποικίλων κυκλωμάτων αντανακλαστικών και με την τυχαία ανάμειξή τους προκύπτουν εικόνες που δεν αντιστοιχούν στην πραγματικότητα. Αμιγής φαντασία υπάρχει στα όνειρα. Τα κοντινά μας τουλάχιστον ζώα όταν κοιμούνται εμφανίζουν ταχείες οφθαλμικές κινήσεις, που είναι το χαρακτηριστικό των ανθρώπων όταν βλέπουν όνειρα. Επομένως, διαθέτουν κι αυτά φαντασία. Ο λόγος όμως, αμιγώς ανθρώπινη ιδιότητα, που υπάρχει μόνο στην εγρήγορση, μπορεί να επιλέγει από την ποικιλία των φανταστικών εικόνων. Έτσι σχηματίζεται ο σκοπός, μοναδικά ανθρώπινο κίνητρο. Από τη στιγμή που αρχίζει η επιδίωξη του σκοπού, αρχίζει και η χειραφέτησή του, με την ανάπτυξη θετικής ανάδρασης. Κάθε βήμα που μας φέρνει πλησιέστερα στο τέλος ενισχύει τη θέλησή μας. Αντίθετα, αν αναπτυχθεί αρνητική ανάδραση, προκύπτει η απογοήτευση που μας σταματά και, μερικές φορές είναι ένα από τα πιο δυσάρεστα συναισθήματα. Τα ζώα δεν μπορούν να έχουν σκοπό. Δεν μπορούν να επηρεάζουν το μέλλον. Οι ενέργειές τους υπαγορεύονται από τα αντανακλαστικά τους. Δεν έχουν όμως ούτε απογοήτευση. Δεν μπορούν να ζήσουν δυστυχισμένα.

Για να μην προκύψει απογοήτευση, έχει τεράστια σημασία η επιλογή κατάλληλου σκοπού. Αυτός πρέπει να μην έρχεται σε αντίθεση με τα κίνητρα του αισθητού και του κοινωνικού Εγώ. Αν αποφασίσω να ζω χωρίς φαγητό, νερό, χωρίς, κοινωνική ανοχή, θα απογοητευθώ. Αν οι προσδοκίες είναι μεγαλύτερες από τις αντικειμενικές δυνατότητες, η απογοήτευση είναι βέβαιη. Αν προσδοκώ ότι ο εμβολιασμός προφυλάσσει 100%, θα διαψευσθώ. Ασφάλεια 100% δεν υπάρχει.

Σε κοινωνικό επίπεδο η βούληση της πολιτείας διαμορφώνεται κανονικά πολυπρόσωπα. Οι επιστήμονες μελετούν τη συμπεριφορά των πολιτών και τις αντικειμενικές συνθήκες και επισημαίνουν ποικίλα προβλήματα, προτείνοντας εναλλακτικές λύσεις. Οι κυβερνήσεις στη συνέχεια ιεραρχούν τα προβλήματα και επιλέγουν τις εφικτές λύσεις. Η βουλή, εκφράζοντας όσο γίνεται πιο αξιόπιστα το συναίσθημα και τη βούληση της πολιτείας, εγκρίνει ή ακυρώνει τις κυβερνητικές προτάσεις (νομοσχέδια), ψηφίζει νόμους. Η κυβέρνηση με τη σειρά της είναι πια υποχρεωμένη να εφαρμόσει το νόμο που η ίδια εισηγήθηκε. Η δικαιοσύνη, εφόσον είναι ανεξάρτητη, κρίνει, πρώτα αν οι νόμοι είναι σύμφωνοι με προϋπάρχοντες θεμελιώδεις νόμους, το σύνταγμα, και έπειτα αν εφαρμόσθηκαν σωστά τόσο από την κυβέρνηση όσο και από τους πολίτες. Αν ο επιδιωκόμενος σκοπός από αυτή τη διαδικασία επιτυγχάνεται, η πολιτεία συνεχίζει να αναπτύσσεται. Αν όμως δεν επιτυγχάνεται, έρχεται η απογοήτευση. Η συμπεριφορά των πολιτών είναι ζήτημα επιλογής του καθενός, όμως η εξουσία μπορεί να τους δίνει μια γενική κατεύθυνση με ένα σύστημα ανταμοιβών και ποινών που προκαλούν απογοήτευση στις ανεπιθύμητες προσπάθειες. Στη δημοκρατία, όπου όλοι εναλλάσσονται περιοδικά στις εξουσίες (βουλή, ποινική δικαιοσύνη), οι εκλογές θα φέρουν άλλη κυβέρνηση. Η πολιτεία συνεχίζει έτσι να επιβιώνει.