Άνθρωποι και Πράξεις

Κάποιος μου είπε την ιστορία, αλλά δεν ξέρω πού είναι γραμμένη. Στη Σπάρτη λοιπόν είχε ανακύψει ένα σοβαρό πρόβλημα. Ένας πολίτης πρότεινε μια λύση που όλοι θεώρησαν πως είναι η καλύτερη. Όμως όλοι ήξεραν πως αυτός ήταν ένα ανέντιμο άτομο. Απέρριψαν λοιπόν την πρότασή του και ύστερα ένας άλλος, έντιμος αυτή τη φορά, επανέφερε ακριβώς την ίδια και τότε την ψήφισαν. Ακούοντας την ιστορία, σχολίασα πως αυτά έγιναν σε ένα στρατοκρατικό αυταρχικό καθεστώς και θα ήταν απαράδεκτα σε μια δημοκρατία. Προκύπτει, ωστόσο, το ερώτημα. Είναι σωστό κάτι επειδή το λέει ο κατάλληλος άνθρωπος ή είναι κάποιος σωστός, επειδή λέει τα κατάλληλα που πρέπει να πει; Αν δεν έγινε κατανοητό το ερώτημα, το επαναδιατυπώνω με ένα παράδειγμα. Θεωρούμε πως ό,τι κάνει ένας διάσημος γιατρός, δικηγόρος, μηχανικός κλπ, στη δουλειά του καθένας, είναι σωστά, ή θεωρούμε ότι κάποιος είναι καλός γιατρός, δικηγόρος, μηχανικός, επειδή κάνει τα σωστά πράγματα; Κρίνονται οι πράξεις από το ποιος τις κάνει ή κρίνεται καθένας από ό,τι κάνει;

Το δίλημμα προκύπτει από τη λογική. Θυμάμαι που μας έκανε μάθημα λογικής στο σχολείο ένας καθηγητής μας. Μας έλεγε ότι υπάρχουν απόλυτες και μερικές προτάσεις. Όταν λέω όλοι οι άνθρωποι είναι καλοί, αυτή είναι μια απόλυτη πρόταση. Αν πω όμως ότι οι περισσότεροι άνθρωποι είναι καλοί, αυτή είναι μερική πρόταση. Μας εξηγούσε λοιπόν πως η άρνηση των μερικών προτάσεων δεν τις αναιρεί. Ζήτησε να πούμε εμείς ένα παράδειγμα. Με περισσή αυθάδεια που μου έδινε η εφηβεία, σήκωσα το χέρι και είπα: "Οι μισοι καθηγητές μας είναι αγράμματοι. Όχι, λάθος! Αναιρώ. Οι μισοί καθηγητές μας δεν είναι αγράμματοι." Στραβομουτσούνιασε ο καθηγητής μου, αλλά παραδέχτηκε πως το παράδειγμά μου εξέφραζε αυτό που είπε. Οι σπουδαίοι άνθρωποι λοιπόν κάνουν σπουδαία πράγματα. Όχι πάντοτε όμως. Μόνο τις περισσότερες φορές. Αντίθετα, εκείνοι που συνήθως κάνουν σπουδαία πράγματα, αυτοί είναι σπουδαίοι. Και εδώ βρίσκεται ένα κλειδί για την κατανόηση των πολιτευμάτων. Στις μοναρχίες και στις ολιγαρχίες κάποιος ή κάποιοι εξορισμού είναι οι σημαντικοί, εκείνοι που έχουν εξουσία και η βούλησή τους έχει ισχύ. Αυτή η βούληση μετασχηματίζεται σε νόμο, που, με τη συμβολή των κατασταλτικών μέσων της εξουσίας (κυρίως αστυνομίας) γίνονται υποχρεωτικοί για το σύνολο. Το ιδανικό πολίτευμα θα ήταν η μοναρχία, αν ο μονάρχης είχε θεϊκές ικανότητες. "Ὣσπερ γὰρ θεὸν ἐν ἀνθρώποις εἰκὸς εἶναι τὸν τοιοῦτον" (Αριστοτέλης). Κι επειδή κανένας δεν μπορεί να είναι θεός, η μοναρχία απορρίπτεται. Αντίθετα, ο μονάρχης με την απόλυτη εξουσία που έχει είναι ικανός βέβαια για μεγάλα έργα, αλλά και για απόλυτα καταστροφικές ενέργειες. Καθημερινές μικροκαταστροφές είναι η διαφθορά, που είναι μέγιστη στη μοναρχία, καθώς η επιτυχία οποιασδήποτε προσπάθειας χρειάζεται μέσον. "Η εξουσία έχει την τάση να διαφθείρει και η απόλυτη εξουσία διαφθείρει απόλυτα". (John Dalberg-Acton). Η εξουσία μοιράζεται στην ολιγαρχία, αλλά μεταξύ προεπιλεγμένων αρχόντων, που μεταξύ αυτών των λίγων, εμείς μπορεί να έχουμε επιλέξει κάποιους. Στη δημοκρατία η εξουσία ανήκει στο σύνολο είτε με δημοψήφισμα είτε με τυχαία κληρωμένα άτομα από όλο τον πληθυσμό (βουλή και ποινικά δικαστήρια). Οι πιθανότητες τυχαίου σφάλματος στις αποφάσεις ενός τέτοιου εξουσιαστικού σώματος είναι μεγάλες, όσο και στη μοναρχία και την ολιγαρχία, αλλά οι πιθανότητες συστηματικού, προκατειλημμένου, σφάλματος είναι συγκριτκά ελάχιστες.

Η εκλογή δίνει τη δυνατότητα να επιλεγεί ο πιο κατάλληλος, αυτός που τις περισσότερες φορές ενεργεί σωστά. Αυτός θα ανήκει στην κυβέρνηση, την εκτελεστική εξουσία. Η έγκριση των εισηγήσεών του όμως θα γίνεται στη δημοκρατία από την κληρωμένη βουλή, που έτσι περιορίζει σημαντικά την πιθανότητα λανθασμένων ενεργειών.

Αυτές οι γενικές αρχές είναι απαραίτητες για την ευνομία μιας πολιτείας, αλλά φυσικά δεν λύνουν όλα τα προβλήματα, που απαιτούν ad hoc αντιμετώπιση. Η κοινωνία είναι οργανωμένη σε ρόλους. Δεν μπορώ να ξέρω αν εκείνος στον οποίον απευθύνομαι κάνει σωστά τη δουλειά του, π.χ. να με κάνει καλά όταν είμαι άρρωστος, διότι δεν είναι δυνατόν να γνωρίζω τι έχει επιτελέσει ως τώρα. Είναι πολύ πιο πρακτικό να απευθύνομαι σε κάποιον που έχει πτυχίο ιατρικής και άδεια να ασκεί αυτό το επάγγελμα, σε ένα γιατρό. Όμως ποιος χορηγεί τις παραπάνω πιστοποιήσεις; Σε ένα ευνομούμενο κράτος τις γνώσεις του επαγγελματία πιστοποιεί ένα ανάλογο ίδρυμα, όπως είναι το Πανεπιστήμιο κι όπως γίνεται στον τόπο μας. Την ικανότητα όμως να ασκεί το επάγγελμα αμφιβάλλω αν ο πιο κατάλληλος είναι ο αντίστοιχος υπουργός. Πιο αρμόδιο μου φαίνεται ένα επαγγελματικό όργανο, με την προϋπόθεση πως κι αυτό αποτελείται από δημοκρατικά επιλεγμένα άτομα. Την άδεια για δικηγορία τη δίνει ο δικηγορικός σύλλογος, για την ιατρική ο ιατρικός σύλλογος, την αρχιτεκτονική το τεχνικό επιμελητήριο κλπ, πάντοτε με την προϋπόθεση πως λειτουργούν δημοκρατικά, όπως (εδώ είναι ο ρόλος της), πιστοποιεί η κυβέρνηση. Υπενθυμίζω πως μόνο η γνώση δεν είναι ικανό κριτήριο για την άσκηση ενός επαγγέλματος, που απαιτεί και άλλες ικανότητες, όπως επικοινωνίας, εντιμότητα κλπ, αυτό που λέμε επαγγελματική συνείδηση.

Μια και ανέφερα την επικοινωνία, θα κάνω μια παρένθεση για να τονίσω τη σημασία της σύγχυσης. Σε ένα άρθρο που διάβασα του Χρήστου Χωμενίδη (Βρυκολάκιασμα, Capital.gr, 04.10.21), αυτού του "σοφού παιδιού", κάνει ο συγγραφέας μια εξαιρετική ανάλυση των απαράδεκτων ακροαριστερών και ακροδεξιών καταστάσεων που επικρατούν διεθνώς. Και καταλήγει πως "μόνο αποτελεσματικό αντίδοτο στον νεοναζισμό (είναι) η φιλελεύθερη δημοκρατία". Δεν συζητεί πουθενά πού στηρίζει αυτό το συμπέρασμα. Μάλλον πρόκειται για σύγχυση που του έχει επιβληθεί θεσμικά. Το διεθνές όνομά μας είναι "Ελληνική Ρεπούμπλικα" (Hellenic republic), ενώ στο Σύνταγμά μας προσδιορίζεται ως "Προεδρευόμενη Κοινοβουλευτική Δημοκρατία". Όμως η δημοκρατία δεν είναι συνώνυμη με τη ρεπούμπλικα. Δεν ορίζεται ούτε με την ελευθερία ούτε με την ισότητα ούτε με την αδελφοσύνη ούτε με την ελευθερία της έκφρασης ούτε με την αρχή της ψηφοφορίας ούτε με την αρχή της πλειοψηφίας ούτε με τη δικαιοσύνη ούτε με την απουσία διαφθοράς κλπ, αλλά μόνο με ένα κριτήριο: την κλήρωση των αρχόντων μεταξύ όλων των πολιτών στις εξουσίες όπου το μόνο που απαιτείται είναι εντιμότητα και κοινός νους. "Λέγω δ΄ οἷον δοκεῖ δημοκρατικὸν μὲν εἶναι τὸ κληρωτὰς εἶναι τὰς ἀρχὰς, τὸ δ΄ αἱρετὰς ὀλιγαρχικὸν" (Αριστοτέλης). Επιπλέον, η δημοκρατία εξελίσσεται. Στην αρχαία Αθήνα ο Πελοποννησιακός πόλεμος δεν της επέτρεψε να προχωρήσει σε ένταξη στους πολίτες των γυναικών, των μετοίκων, των δούλων. Ούτε, πολύ περισσότερο, στην ένταξη των συμμάχων, στους οποίους είχε λάβει ηγεμονική θέση.