Δαμοκλής

Ο Δαμοκλής, λέει ένα ανέκδοτο της εποχής, ήταν ένας δούλος αυλοκόλακας του Διονυσίου, τυράννου των Συρακουσών. Ο σοφός τύραννος του πρότεινε να αλλάξουν ρόλους για μια μέρα κι ο Δαμοκλής με μεγάλη χαρά δέχθηκε. Καθόταν, έτρωγε κι έπινε κι απολάμβανε τις ομορφιές της άνετης ζωής, όταν παρατήρησε πως πάνω από το θρόνο που καθόταν υπήρχε ένα σπαθί κρεμασμένο από τρίχες αλόγου. Οποιαδήποτε στιγμή μπορούσαν οι τρίχες να κοπούν και το σπαθί θα έπαιρνε το κεφάλι του Δαμοκλή. Ρώτησε το Διονύσιο κι εκείνος του απάντησε πως αυτός μόνος του το τοποθέτησε εκεί για να του θυμίζει να παίρνει τις σωστές αποφάσεις για το λαό του και σε πόσο μεγάλο κίνδυνο ήταν η ζωή του καθημερινά. Ο Δαμοκλής ζήτησε άρον άρον να επιστρέψει στον προηγούμενο βίο του ταπεινωμένος. Ο Διονύσιος βέβαια ήταν σοφός τύραννος, αντίθετα από το συνηθισμένο, γι΄ αυτό και έμεινε στην εξουσία για πολλά χρόνια.

I. Caesar, J. Garfield, A. Lincoln, J. Kennedy, W. Mc Kinley, M. Antoinette, Charles I of England, Никола́й II, Γεώργιος Α΄, Ελ. Βενιζέλος ... Υπάρχει ένας μακρός κατάλογος ονομάτων μεγάλων, πανίσχυρων ηγετών που έπεσαν από τη Δαμόκλειο σπάθη. Αφήνω τις πολλές δεκάδες βασιλικών οικογενειών στο Βυζάντιο και, πολύ περισσότερο, στην Οθωμανική Αυτοκρατορία, όπου οι φόνοι γίνονταν προληπτικά σε μέλη της ηγετικής οικογένειας. Ο κανόνας είναι ότι όσο περισσότερο αυταρχική, "ελέω Θεού", είναι μια αρχή, τόσο περισσότερο είναι εκτεθειμένη στη Δαμόκλειο σπάθη. Γι΄ αυτό το λόγο δεν έχω αντίρρηση όταν ακούω ότι ο πρωθυπουργός ή ο Πρόεδρος της Δημοκρατίας μας ταξιδεύουν με ειδικό όχημα και όχι με τα συνήθη μέσα μαζικής κυκλοφορίας. Βέβαια, θυμάμαι νεαρός είχα συναντήσει στη Βασιλίσσης Σοφίας να περπατά στο πεζοδρόμιο ασυνόδευτος ο Κωνσταντίνος Καραμανλής. Θαύμασα, αλλά αυτό ήταν εξαίρεση, αν όχι απερισκεψία. Οι ηγέτες της εξουσίας είναι εκτεθειμένοι σε στοχευμένες δολοφονίες σημαντικά περισσότερο από τους κοινούς πολίτες.

Κι όμως, παρά τη διαρκή παρουσία της Δαμόκλειας σπάθης, τόσο πολλοί είναι εκείνοι που επιζητούν την ηγεσία της εξουσίας, την "καρέκλα", που πάνω της κρέμεται από λίγες τρίχες αλόγου ο θάνατος. Είναι πολύ ελκυστική. Η πλήρωση των θέσεων εξουσίας είναι απαραίτητη. Είναι βασικός θεσμός για τη διατήρηση της ενότητας της κοινωνίας. Η κληρονομική διαδοχή, μολονότι έχει επικρατήσει συχνά στην ιστορία, είναι λογικά αδύνατο να εξασφαλίσει την καλύτερη δυνατή εξουσία, δηλαδή εκείνη στην οποίαν ο ηγέτης νοιάζεται για το λαό μάλλον παρά για τα συμφέροντά του. Η εκλογή είναι ο άλλος τρόπος. Εφόσον μάλιστα συνοδεύεται από θητεία περιορισμένου χρόνου, βελτιώνει σημαντικά την κατάσταση. Με την εκλογή όμως οι ηγέτες είναι προεπιλεγμένοι. Είναι άτομα με δύο χαρακτηριστικά: αφενός έχουν μεγάλη φιλοδοξία να γίνουν αυτοί οι ηγέτες και αναλώνουν μεγάλο μέρος της δραστηριότητάς τους γι΄ αυτό το σκοπό, και αφετέρου ξέρουν τι να κάνουν όταν αναλάβουν την εξουσία, ικανότητα που ελάχιστοι από τους φιλοδόξους έχουν, αν και νομίζουν πως ναι, αυτοί ξέρουν. Η προεπιλογή γίνεται αφενός από τους ίδιους, είναι δηλαδή φιλόδοξοι άνθρωποι, ή εκλεγμένοι από μια πολιτική ομάδα όπως είναι ένα κόμμα. Στη δεύτερη περίπτωση, έχουν χάσει σημαντικό μέρος της ελευθερίας τους. Αν δεν κάνουν ό,τι επιτάσσει ο εκλογέας τους, το κόμμα συνήθως, ακόμη και ενάντια στις προσωπικές πεποιθήσεις και τη συνείδησή τους, τιμωρούνται, χάνουν την εξουσία. Αφήνω τη δευτερογενή εξάρτησή τους από το κοινό που ψηφίζει. Ο τρίτος τρόπος είναι μια διαδοχή στηριγμένη σε μαθηματικό τύπο, όπως είναι π.χ. η αρχαιότητα, επετηρίδα, η αλφαβητική διαδοχή, η κλήρωση κλπ. Αυτοί οι τελευταίοι τρόποι προϋποθέτουν ότι η θέση εξουσίας που αναλαμβάνουν δεν απαιτεί ιδιαίτερες γνώσεις και εμπειρία, αλλά αρκούν γενικές προδιαγραφές, όπως η εντιμότητα, η κριτική ικανότητα, ο κοινός νους, που δεν μετριούνται με αξιοπιστία, αλλά είναι ισότιμα, στατιστικά κατανεμημένες σε όλους· μαθαίνονται, αλλά δεν διδάσκονται. Υποτίθεται βέβαια πως π.χ. η αρχαιότητα αθροίζει εμπειρία. Από τις τρεις εξουσίες, μόνο η ποινική δικανική (ένορκοι) και η νομοθετική (βουλευτές) θα μπορούσαν να ακολουθούν τη μέθοδο της κλήρωσης. Αντίθετα, η εκτελεστική εξουσία απαιτεί προπάντων γνώσεις και εμπειρία, επομένως η εκλογή είναι ίσως η πιο κατάλληλη μέθοδος επιλογής τους. Ιδιαίτερα η δικανική εξουσία για τις αστικές και διοικητικές υποθέσεις απαιτεί άριστη γνώση των νόμων, διότι με αυτούς συγκρίνεται η κρινόμενη πράξη. Αντίθετα, στα ποινικά δικαστήρια συγκρίνεται κάποιο άτομο με μια ήδη τεκμηριωμένη παράνομα εκτελεσμένη πράξη και στη βουλή συγκρίνεται ένα νομοσχέδιο (πρόταση της κυβέρνησης) με τη βούληση της κοινωνίας, την οποίαν ως τυχαία κληρωμένο δείγμα της η βουλή διαθέτει με στατιστική αξιοπιστία.

Σε όλες τις περιπτώσεις ισχύει ο κανόνας που έθεσε ο Αριστοτέλης: "μᾶλλον πειρᾶσθαι μικρὰς καὶ πολυχρονίους διδόναι τιμὰς ἢ ταχὺ μεγάλας". Μικρές τιμές μακροχρόνια, μεγάλες για βραχύ διάστημα. Ο επίδοξος δολοφόνος θα εκθέσει σε κίνδυνο τη ζωή του, αν θέλει να την ανταλλάξει με έναν ηγέτη και, αν ο ηγέτης, έτσι κι αλλιώς θα έχει απομακρυνθεί μετά από λίγο, δεν αξίζει να το κάνει. Ο κανόνας αφενός προστατεύει τον ηγέτη από τη Δαμόκλειο σπάθη και αφετέρου μειώνει τις πιθανότητες διεφθαρμένης συμπεριφοράς του αρχηγού. Μια σημαντική διαφθορά απαιτεί για να οργανωθεί αρκετό χρόνο, ο οποίος δεν διατίθεται όταν η θητεία είναι βραχυχρόνια. Βέβαια υπάρχει και η εκδικητική αντίληψη, όπως της μαφίας, στην οποίαν, αν κάνει κάποιος κάτι ανεπιθύμητο στον επίδοξο δολοφόνο, ποτέ δεν θα είναι ήσυχος στην υπόλοιπη ζωή του, ακόμη και όταν δεν θα είναι πια ηγέτης. Ωστόσο, αυτό το κίνητρο είναι πολύ μικρότερο, ενώ εξάλλου απασχολεί λιγότερο την κοινωνία, που δεν θα χάσει τίποτε αν δολοφονηθεί ένας πρώην ηγέτης της. Δικαιολογεί, ωστόσο, προστασία από το κράτος και για τους τέως. Η εκδικητική αντίληψη υπάρχει ακόμη και στην επίσημη δικαιοσύνη με τη δικαιολογία του παραδειγματισμού, που η ηθική ισχύς του απαιτεί πολλή συζήτηση. Να τιμωρείται κάποιος αυστηρά για να μην κάνει, αν κάνει, στο μέλλον, κάποιος άλλος παρόμοια πράξη!

Η Δαμόκλειος σπάθη κρέμεται αυτή τη στιγμή πάνω από τον Κ. Μητσοτάκη, τον R. T. Erdoğan, τον В. Путин, τον J. Biden, κλπ. Η Δαμόκλειος λύση, σαν θεία δίκη, δεν είναι λύση. Η αιφνίδια εξαφάνιση ενός ηγέτη, έστω και μισητού, αναστατώνει την ισορροπία. Όταν υπάρξει τέτοια απρόβλεπτη αναστάτωση, κανένας δεν ξέρει αν η διάδοχη κατάσταση θα είναι καλύτερη ή χειρότερη από την υπάρχουσα. Πάντως ούτε ψύλλος στον κόρφο τους. Μην τους ζηλεύετε και μην προσπαθείτε να εξεγείρετε άλλους εναντίον τους.