Ισχύς, δύναμη, βία

Στα θεμελιώδη φυσικά μεγέθη ανήκουν το μήκος, η μάζα και ο χρόνος. Η μεταβολή του μήκους στο χρόνο μετριέται ως ταχύτητα. Ο πρωταθλητής έτρεξε 100 μέτρα σε δέκα δευτερόλεπτα. Ταχύτητα μπορούν να έχουν μόνο τα υλικά σώματα. Το φως έχει κι αυτό ταχύτητα, τη μέγιστη που μπορεί να επιτευχθεί, αλλά είναι κι αυτό ένα είδος υλικού σώματος με μάζα. Το έδειξε ο A. Einstein. Ταχύτητα έχει και κάθε κύμα, π.χ. ο ήχος. αλλά το κύμα είναι μεταφορά κίνησης κάποιου σώματος, χωρίς να μετατοπίζεται τελικά το ίδιο, που απλώς αιωρείται γύρω από μια μέση θέση ισορροπίας. Η ταχύτητα δεν αλλάζει από μόνη της με κανένα τρόπο, πρέπει κάτι να επιδράσει πάνω της. Αυτό το κάτι είναι η δύναμη, που είναι ανάλογη με την ποσότητα της ύλης (τη μάζα του κινητού) και με το πόσο γρήγορα αλλάζει η ταχύτητα, ανάλογη δηλαδή με την επιτάχυνση (ή επιβράδυνση) που συνεπάγεται. Αν το υλικό σώμα είναι ακίνητο, η εφαρμογή της δύναμης προξενεί όχι επιτάχυνση ή επιβράδυνση, αφού είναι ακίνητο, αλλά παραμόρφωσή του. Έτσι, η δύναμη ορίζεται ως αίτιο μιας επιτάχυνσης ή παραμόρφωσης.

Μπορεί όμως και να μεταφέρεται μια δύναμη. Για παράδειγμα, μια πολύ οικεία μας δύναμη είναι η βαρύτητα. Όταν ανεβάζουμε ένα υλικό σώμα, μετακινούμε τη δύναμη που ασκείται από τη γη πάνω του. Αυτό ονομάζεται ενέργεια ή έργο. Η ποσότητα της ενέργειας και της μάζας που υπάρχουν στο Σύμπαν, μάλλον το άθροισμά τους, αφού η ενέργεια (Ε) ισούται με τη μάζα (m) πολλαπλασιαζόμενη με το τετράγωνο της ταχύτητας του φωτός (c) στη διάσημη εξίσωση E=mc2, είναι σταθερή. Το είχε προβλέψει ο Δημόκριτος που έλεγε: "Μηδέν ἐκ τοῦ μὴ ὂντος γίγνεται, μηδὲ εἰς τὸ μὴ ὂν φθείρεται". Σε ένα περιορισμένο χώρο όμως η ποσότητα της ενέργειας μπορεί να αλλάζει. Το πόσο γρήγορα αλλάζει ονομάζεται ισχύς. Εύκολα δείχνεται από αυτά που είπαμε πως η ισχύς είναι η ταχύτητα με την οποίαν μεταφέρεται μια δύναμη. Να το πω αλλιώς. Στο έδαφος είναι μια σακούλα με σκορπισμένα μέσα της πολλά σπυριά σιτάρι. Ένα μυρμήγκι πιάνει ένα σπυρί και με πολύ κόπο το μεταφέρει στη σπηλιά του που βρίσκεται ένα μέτρο πιο πάνω. Κατεβαίνει και ανεβάζει άλλο σπυρί κι έτσι συνεχίζει ώσπου μετά από μακρό χρόνο έχει μεταφέρει όλο το σιτάρι στη φωλιά του. Έρχεται όμως ένας άνθρωπος πιάνει τη σακούλα και την ανυψώνει ένα μέτρο πιο πάνω. Το μυρμήγκι και ο άνθρωπος έκαναν το ίδιο ακριβώς έργο, ανέβασαν κάποια, τα ίδια, σπυριά σιτάρι ένα μέτρο. Ο άνθρωπος όμως είναι πολύ ισχυρότερος, αφού το έκανε σε ένα δευτερόλεπτο, ενώ το μυρμήγκι χρειάσθηκε πολλούς μήνες. Η ενέργεια μπορεί να είναι κινητική, όταν κάποιο υλικό σώμα κινείται, ή δυναμική, όταν καταναλώθηκε και αποθηκεύτηκε στο ακίνητο πια σώμα. Η τελευταία θα γίνει αντιληπτή όταν μετατραπεί ξανά σε κινητική. Μια πέτρα είναι πάνω στο πόδι μου. Νοιώθω μια πίεση που παραμορφώνει το πόδι μου. Τη σηκώνω ψηλά. Αυτό είναι έργο, της προσέδωσα δυναμική ενέργεια που δε φαίνεται, αλλά δεν έχει χαθεί. Τώρα αφήνω την πέτρα κι αυτή πέφτει πίσω εκεί που ήταν πριν μετατρέποντάς την ενέργειά της σε κινητική. Κι αυτό το καταλαβαίνω, διότι θα νοιώσω πόνο, όχι πια πίεση, μπορεί και να πάθω κάταγμα.

Η βία είναι κάποιου είδους δύναμη, αλλά δεν είναι φυσικό μέγεθος. Μπορεί να επιταχύνει ή να παραμορφώσει, όχι όμως υλικά σώματα, αλλά ανθρώπους. Αναφέρεται στις πράξεις της επιθετικότητας και της κατάχρησης που προκαλεί ή σκοπεύει να προκαλέσει τον εγκληματικό τραυματισμό ή τη ζημιά στα πρόσωπα. Η βία είναι δηλαδή μια στοχευμένη δύναμη εναντίον κάποιου(ων) ανθρώπου(ων). Η επιτάχυνση ή παραμόρφωση που μπορεί να επιφέρει στους ανθρώπους μπορεί να αφορά όχι μόνο τη φυσική υπόστασή τους, ως και το θάνατο, αλλά και τις εκδηλώσεις των σκέψεων, των συναισθημάτων και της βούλησής τους.

Είπαμε παραπάνω πως η ταχύτητα με την οποίαν μετακινείται μια δύναμη είναι ισχύς. Και η ταχύτητα με την οποίαν αναπτύσσεται η βία είναι ένα είδος ισχύος. Όπως η φυσική ισχύς, έτσι και εκείνη που αφορά ανθρώπους και κοινωνίες έχει σε άλλες γλώσσες το ίδιο όνομα, power. Στη γλώσσα μας τις ξεχωρίζομε. Την άσκηση ταχείας βίας πάνω σε ανθρώπους την ονομάζομε εξουσία. Η εξουσία είναι η μόνη ισχύς που μπορεί να ασκεί βία νόμιμα.

Όλα τα παραπάνω είναι επιδράσεις πάνω σε ένα σύστημα, φυσικό ή κοινωνικό. Αλλά το σύστημα αντιδρά. Αν είναι ακίνητο, είπαμε, οι ποικίλες επιδράσεις το παραμορφώνουν. Και αυτό αντιδρά με ίση και αντίθετη δύναμη, τόσο πιο μεγάλη όσο μεγαλύτερη είναι η παραμορφωτική δύναμη. Αυτή η ιδιότητα είναι γενικά η ελαστικότητα. Το κοινωνικό σύστημα αντίστοιχα θα αντιδράσει στην επιβολή βίας με βία, συλλαλητήρια, διαμαρτυρίες, απεργίες, καταστροφές, εξεγέρσεις. Το σύστημα προσαρμόζεται με λιγότερη αντίδραση στις παραμορφωτικές εξωτερικές επιδράσεις, αν είναι μεγάλο και καλά οργανωμένο. Ας πούμε, αν μας έλθουν ξαφνικά 100 000 πρόσφυγες, το σύστημά μας θα ανατραπεί. Στην Αμερική, πολύ μεγαλύτερη χώρα, θα απορροφηθούν χωρίς μεγάλους κλυδωνισμούς.

Aν το σύστημα κινείται, αντιμετωπίζει μια αντίδραση, την τριβή, που μετατρέπει την ενέργειά του σε θερμότητα κι αυτή χάνεται, διασπείρεται στο σύμπαν. Το ίδιο, διαρκώς χάνει ενέργεια, ένα κράτος απλώς επειδή διαρκώς μεταβάλλεται. Οφείλει διαρκώς να καταναλώνει γκάζι σα να βρίσκεται στο ρελαντί, για να μην καταρρεύσει. Αν τώρα επιταχύνεται ή επιβραδύνεται το κινούμενο σύστημα αναπτύσσει μιαν άλλη δύναμη, την αδράνεια που είναι ανάλογη με την ταχύτητα της αλλαγής. Μπορεί να τα βλέπουμε όλα στραβά, στο πολιτικό μας σύστημα. Όμως η αλλαγή του απαιτεί τόση δύναμη, εννοώ βία, που, άστα, καλά είμαστε όπως είμαστε!

Ο συνδυασμός της ελαστικότητας είτε με αδράνεια είτε με αντίσταση συνεπάγεται την εμφάνιση ταλαντώσεων. Περιοδικά επαναλαμβάνονται παρόμοια φαινόμενα. Οι ποσοτικές αλλαγές που αθροίζονται παρ΄ όλες τις αντιδράσεις, αυξάνονται και όταν φθάσουν σε μια κρίσιμη τιμή, ακολουθεί ποιοτική αλλαγή και η ταλάντωση ξαναρχίζει από την αρχή.

Τα προβλήματα της φυσικής επιλύονται τελικά συμβολικά με τα μαθηματικά. Τα όσα έγραψα παραπάνω σημαίνουν πως η αντιστοιχία των φαινομένων στο φυσικό και στον κοινωνικό κόσμο θα μπορούσε να βοηθήσει. Με τη συνεργασία φυσικών, κοινωνιολόγων, μαθηματικών και άλλων σοφών, θα μπορούσε να σχεδιασθεί ένα μαθηματικό μοντέλο ικανό να προβλέψει βάσιμα επερχόμενες μεταβολές. "Θεοὶ μελλόντων, ἂνθρωποι δὲ γιγνομένων, σοφοὶ δὲ προσιόντων αἰσθάνονται". Δεν είναι ακατόρθωτο. Οι νόμοι είναι ίδιοι σε όλα τα επίπεδα.