Πλούτος και φτώχεια

Τα κίνητρά μας αφορούν το αισθητό (σωματικό) μας εγώ, το κοινωνικό και το νοητό, την αυτοπραγμάτωσή μας. Τα σωματικά εγώ μας είναι μοναδικά, με άπειρη ποικιλία, αλλά όχι άνισα. Γίνονται άνισα ως προς κάποιον άλλο παράγοντα. Η μυική ισχύς π.χ. είναι ιεραρχικά ανώτερη ως προς την επιβίωση, αλλά όχι ως προς άλλους τομείς. Τα νοητά εγώ δεν είναι καν συγκρίσιμα μεταξύ τους, διότι γίνονται αντιληπτά μόνον από τον εαυτό τους. Τα κοινωνικά εγώ όμως μπορούν να είναι περισσότερο ίσα ή άνισα, διότι η κοινωνία αποτελείται από ρόλους που είναι πολύπλοκα και ιεραρχικά δομημένοι. Από τότε που οι άνθρωποι, πριν από μερικές χιλιάδες χρόνια προχώρησαν από την τροφοσυλλογή στην τροφοπαραγωγή, δημιουργήθηκαν κοινωνίες με ισότητες και ανισότητες. Ο πλούτος στηρίζεται βασικά στην παραγωγή, στη ανταλλαγή προϊόντων και στη λεηλασία του πλούτου άλλων. Αυτές οι δυνατότητες πολλαπλασιάστηκαν όταν ανακαλύφθηκε το χρήμα.

Έχει υπολογισθεί το όριο επιβίωσης, δηλαδή η διαθεσιμότητα αγαθών που καλύπτουν βασικές ανάγκες. Κάτω από αυτό το όριο δεν βρίσκει κάποιος φαγητό, νερό, ένδυση, στέγη κλπ και σύντομα πεθαίνει. Σε μια υποθετική χώρα λοιπόν 9 εκατομμύρια πολίτες έχουν εισόδημα στο όριο επιβίωσης και 1 εκατομμύριο έχουν εισόδημα εκατονταπλάσιο. Έτσι ο μέσος όρος είναι υψηλός. Σε άλλη χώρα σχεδόν όλοι έχουν εισόδημα σαφώς πάνω από το όριο επιβίωσης. Ο μέσος όρος του εισοδήματός τους όμως είναι χαμηλότερος από την πρώτη πολιτεία, γιατί δεν υπάρχουν πάμπλουτοι. Ποια χώρα θεωρείται πιο πλούσια, εκείνη με τον υψηλότερο μέσον όρο, όπου τα εννέα δέκατα του πληθυσμού ζουν στο όριο επιβίωσης ή εκείνη με το χαμηλότερο μέσον όρο, όπου όμως όλοι ζουν με εισόδημα σαφώς πάνω από το όριο επιβίωσης;

Ο πλούτος αποτελεί πολύ σημαντικό δημιουργικό κίνητρο, διότι ο πλούσιος έχει περισσότερες δυνατότητες να ικανοποιεί τους σκοπούς που οι ίδιοι θέτομε για τον εαυτό μας. Συγχρόνως όμως ο πλούτος είναι και πρόκληση. Πάνω από τον πλούσιο κρέμεται μια Δαμόκλειος σπάθη. Ο Δαμοκλής ήταν, λέγεται, ένας δούλος που παραπονέθηκε στον τύραννο των Συρακουσών Διονύσιο για την κατάστασή του. Ο Διονύσιος του επέτρεψε να ζήσει μια μέρα όπως ο ίδιος ζούσε. Καθώς καθόταν ο Δαμοκλής στο θρόνο του τυράννου είδε ένα σπαθί που κρεμόταν από πάνω του δεμένο σε μια τρίχα αλόγου. "Έτσι ζει ο άρχοντας", του εξήγησε ο Διονύσιος. Και ο Δαμοκλής γρήγορα ζήτησε να επιστρέψει στην τάξη του και στον τρόπο της ζωής του. Ένα καθεστώς που επιβάλλει πλήρη ισομοιρία στους πολίτες του τους στερεί το πολύ ισχυρό κίνητρο για δημιουργική εργασία, τεχνογνωσία, εξειδίκευση, καινοτομία. Η καινοτομία είναι η πιο σημαντική, αλλά έχει ρίσκο. Αν πετύχει, εκτοξεύει τον επινοητή της προς τα άνω, αν αποτύχει, τον καταβαραθρώνει. Εξάλλου μια χώρα που επιβάλλει ισομοιρία κάνει τους πλουσίους να εξάγουν τα κεφάλαιά τους σε παραδείσους για πλουσίους, όπως είναι οι παράκτιοι για πλύσιμο μαύρου χρήματος. Από την άλλη, σε μια χώρα όπου η ανισότητα παραμένει ανεξέλεγκτη, οι πλούσιοι δεν ζουν μακάριοι. Η δαμόκλειος σπάθη κρέμεται διαρκώς. Οι πολλοί φτωχοί εξεγείρονται και είτε αφανίζουν τους πλουσίους, παίρνοντας τη θέση τους ή η κοινωνία τους διαλύεται. Στην πολιτεία με τη σχετική ισότητα οι πολίτες είναι πιο ευδαίμονες. Αισθάνονται ότι, χάρη στους νόμους της πολιτείας, δεν απειλούνται να λεηλατηθούν και, επομένως, δεν διστάζουν να ρισκάρουν εύλογα επιζητώντας την καινοτομία. Έχουν εξασφαλισμένο από το κράτος ένα ελάχιστο στήριγμα.

Οι τρόποι για να επιτευχθεί έλεγχος της ανισότητας χωρίς να καταργηθεί τόσο που να μείνει πίσω η πολιτεία σε πρόοδο ποικίλλουν. Ένας είναι η φορολόγηση, και μάλιστα ανάλογη με τον πλούτο κάποιου. Αν είναι υπερβολική, ο πλούσιος θα μεταφέρει τα κεφάλαιά του αλλού πιο κερδοφόρα. Εκεί όμως ζουν οι πλουσιότεροι όλου του κόσμου και οι κίνδυνοι να εξουδετερωθεί από ανταγωνιστές του είναι τεράστιοι, όσο και αν τον προστατεύουν σωματοφύλακες, που κι αυτοί, ως μισθοφόροι, μπορούν εύκολα να εξαγορασθούν και να γίνουν οι δολοφόνοι του. Η φορολόγηση είναι σωστό μέτρο, αλλά δεν μπορεί να είναι υπερβολική. Άλλοι τρόποι είχαν εφαρμοσθεί από τους δημοκρατικούς προγόνους μας. Οι πλούσιοι, για να απολαμβάνουν τα προνόμια της πλούσιας τάξης τους, που ήταν θεσμοθετημένα, υποχρεούνταν να γίνονται χορηγοί για ποικίλες πολιτειακές λειτουργίες: Να συντηρούν οικονομικά τριήρεις ή ίππους που ήταν στη διάθεση της πολιτείας για τις πολεμικές ανάγκες της, να χρηματοδοτούν πολιτιστικά δρώμενα, όπως να πληρώνουν τον πολυάνθρωπο χορό μιας τραγωδίας (χορ-ηγοί), χωρίς να επεμβαίνουν στο περιεχόμενό της, να στηρίζουν οικονομικά άλλες ιεροτελεστίες κλπ. Αν κάποιος αρνιόταν να γίνει χορηγός επειδή δεν ήταν, ισχυριζόταν, αρκετά πλούσιος, έπρεπε να υποδείξει άλλον πλουσιότερο. Αν κι αυτός αρνιόταν, επιβαλλόταν να ανταλλάξουν τις περιουσίες τους (αντίδοση). Επίσης, απαγορευόταν ο θησαυρισμός ζωτικού πλούτου (π.χ. σιταριού που εισαγόταν από τον Πόντο) πάνω από ένα όριο. Σε θεμελιώδεις πολιτειακούς θεσμούς όμως μετείχαν ισότιμα όλοι, ανεξάρτητα από τον πλούτο τους. Η εκκλησία του δήμου, η βουλή, η δικαιοσύνη (κυρίως ποινική) απαρτίζονταν από πολίτες κληρωμένους από όλο το δήμο. Να θυμίσουμε ότι σήμερα, δεν υπάρχει κοινωνικό κώλυμα να γίνει κάποιος οσοδήποτε πλούσιος, ενώ η εξουσία βρίσκεται στα χέρια ατόμων προεπιλεγμένων από μια ελίτ, όσο και αν εμείς διαλέγομε ποιους από τον περιορισμένο αριθμό των προεπιλεγμένων προτιμάμε. Σήμερα κινδυνεύομε, ακόμη και χωρίς πόλεμο στον τόπο μας, να μείνουμε χωρίς σιτάρι και χωρίς ενέργεια.

"Όμορφη Ελλάδα! Λείψανο θλιβερό παλιάς μεγαλοσύνης!/Νεκρή, κι όμως αθάνατη! Πεσμένη ακόμα δίνεις!", έγραφε ο λόρδος Βύρωνας. Παρά την ασύλληπτη, τεχνολογική κυρίως, εξέλιξη, στις χιλιάδες χρόνια που πέρασαν και παρά την εξάπλωση της ιδιότητας του πολίτη σε όλους τους κατοίκους, συμπεριλαμβάνοντας γυναίκες, κατάργηση δουλείας, και, υπό όρους, μετανάστες, η ιδιότητα του πολίτη έχει υποβαθμιστεί τόσο που η σύγχρονη εποχή είναι πολιτιστικά πολλές σκάλες πιο κάτω από της κλασικής αρχαιότητας. H ιδιότητα του πολίτη στους προγόνους μας, δηλαδή η πρόσβασή του στους θεσμούς, ακόμη και στις περιοχές με ολιγαρχικό, όχι δημοκρατικό, πολίτευμα, ήταν μέγιστη· σήμερα βρίσκεται στο ναδίρ. Και αυτή μοιάζει να είναι η κρίσιμη ιδιότητα για την ανάπτυξη του πολιτισμού, τουλάχιστον σαν των προγόνων μας, δηλαδή, κατά το Βύρωνα, αθάνατο.

Το κόστος της συμμετοχής του πολίτη είναι ηθικό, όχι υλικό: Να εμπιστευτούμε ότι ο κοινός νους και η εντιμότητα που είναι τα ελάχιστα απαραίτητα για να ληφθούν υπεύθυνες αποφάσεις από μια ομάδα ατόμων που επικοινωνούν μεταξύ τους, είναι εξίσου κατανεμημένα σε πλούσιους και φτωχούς, γραμματισμένους και αγράμματους, με ευγενική και κοινή καταγωγή.