Άχρηστοι κανόνες

Καθένας θέλει οτιδήποτε. Και αυτό που θέλει μπορεί να αλλάζει διαρκώς. Η βούλησή του καθορίζεται αφενός από εξωτερικά ερεθίσματα, που μπορεί να είναι ευχάριστα ή δυσάρεστα και αφετέρου από εσωτερικά, όπως είναι η πείνα, η δίψα κλπ που έχουν περιοδικό, αυτόματο, σαν ταλαντώσεις, χαρακτήρα. Οι άνθρωποι, για ποικίλους λόγους, έχομε προικισθεί με την ικανότητα να ζούμε σε κοινωνίες ή σε αγέλες. Τα ζώα ζουν υποχρεωτικά είτε σαν αγέλες, όπως τα περισσότερα σπονδυλωτά ή σαν κοινωνίες, όπως τα μυρμήγκια, οι μέλισσες κλπ. Προτιμήσαμε, εδώ και μερικές χιλιάδες χρόνια να ζούμε κοινωνικά, όταν αρχίσαμε να παράγουμε τα αναγκαία, αντί να τα συλλέγουμε. Από τη στιγμή που σχηματίσθηκαν κοινωνίες, οι άνθρωποι δεν μπορούμε να επιζήσουμε έξω από αυτές. Μόνο θεοί ή θηρία μπορούν, λέει ο Αριστοτέλης. Οι κοινωνίες όμως επιβάλλουν στον καθένα περιορισμούς, με λιγότερο ή περισσότερο βίαια μέσα. Οι περιορισμοί έχουν σκοπό αφενός να μη σκορπίσει το κεφάλαιο, η αναπαραγόμενη περιουσία που έχει σχηματισθεί και στηρίζει την επιβίωση της κοινωνίας και αφετέρου να μη συγκρούονται οι βουλήσεις του ενός με του άλλου.

Για να επιτευχθεί αυτός ο σκοπός σχηματίζεται το δίκαιο, οι θεσμοθετημένοι κανόνες ενδοκοινωνικής διαβίωσης. Για να επιβληθούν οι κανόνες πρέπει να προέρχονται από μια δύναμη ανώτερη από των ανθρώπων. Ένας τρόπος είναι να δεχόμαστε μια μεταφυσική προέλευσή τους. Οι Εβραίοι υπακούν στους νόμους του Μωυσή, που πιστεύουν πως του τους υπαγόρευσε ο Θεός. Αργότερα, για χιλιάδες χρόνια οι κοινωνίες εφάρμοζαν νόμους που τους υπαγόρευε ο βασιλιάς, που ήταν "ελέω Θεού" βασιλιάς. Με ποικίλες επαναστάσεις, όπως η Αμερικανική, η Γαλλική κλπ, οι βασιλιάδες καταργήθηκαν, διότι αναγνωρίσθηκε ότι κανένας άνθρωπος δεν μπορεί να είναι ανώτερος από τον άλλον. Στη θέση του έφεραν τη βούληση του λαού. Καθώς όμως καθένας, όπως προαναφέρθηκε, θέλει κάτι διαφορετικό από τους άλλους και μάλιστα μπορεί να αλλάζει, οι κανόνες που ρυθμίζουν τη ζωή των ανθρώπων πρέπει να εκφράζουν την αφηρημένη έννοια της περιρρέουσας ασαφούς επικρατούσας βούλησής τους. Αυτοί οι κανόνες αποτελούν το "φυσικό" δίκαιο ή την ηθική της κοινωνίας. Από τη στιγμή όμως που γίνεται αυτή η επικρατούσα βούληση συνειδητή εξίσου σε όλους, σχηματίζεται το τυπικό "δίκαιο", οι ισχύοντες νόμοι. Αυτοί οι νόμοι είναι εξίσου υπερανθρώπινοι όπως όσοι έχουν μεταφυσική προέλευση, αλλά στηρίζονται στη βούληση των υπαρκτών, αισθητών, μελών της κοινωνίας.

Μοιάζει ωραίο το σύστημα, αλλά, στην εφαρμογή του ανακύπτουν ποικίλα προβλήματα. Η κοινωνία αλλάζει διαρκώς. Ακόμη και αν καθένας έμενε με σταθερή βούληση, οι συνθήκες αλλάζουν, ενώ κάποιοι πεθαίνουν, άλλοι γεννιόνται, κάποιοι φεύγουν, άλλοι έρχονται. Επομένως η γνήσια επικρατούσα κοινωνική βούληση διαρκώς εξελίσσεται. Αν η βούληση της κοινωνίας αλλάζει, αλλά οι νόμοι μένουν αμετάβλητοι, μοιραία θα υπάρξει αυξανόμενη διάσταση μεταξύ δικαίου και ηθικής. Διαρκώς η διαφορά τους θα μεγεθύνεται, ώσπου να φθάσει η αντίθεση σε κρίσιμο σημείο και να επέλθει μια ποιοτική μεταβολή, αλλαγή κυβέρνησης ή και καθεστώτος. Οπωσδήποτε, η κοινωνία χρειάζεται ένα σταθερό πλαίσιο για να μη διαλυθεί και η ύπαρξή του απαιτεί κάποιους να το επιτηρούν. Αυτοί μπορεί να είναι ιερείς, πολιτικοί, πλούσιοι, απόγονοι αρχόντων, ιδίως των πρώτων οικιστών της περιοχής κλπ. Όποιοι και αν είναι νοιάζονται να μη χάσουν την εξουσία τους. Η ίδια αυτή εξουσία εμπεριέχει κανόνες που εξασφαλίζουν τη διατήρησή της. Κανόνες περιττοί διατηρούνται. Έτσι προκύπτει η μάστιγα της γραφειοκρατίας. Κάποιου βαθμού γραφειοκρατία είναι απαραίτητη για τους λόγους που αναφέρθηκαν, δηλαδή τη διατήρηση ενός σταθερού νομικού πλαισίου, αλλά η υπερβολή της ανακόπτει την πρόοδο, διαρκή προσαρμογή στις υπάρχουσες εξελίξεις. Η γραφειοκρατία αποτελεί την αδράνεια σε μια κοινωνία. Χωρίς αυτήν θα βολοδέρναμε σα φτερό στον άνεμο. Με υπερβολή της μένομε ακίνητοι και βαλτωνόμαστε.

Η συντήρηση στα θεσμοθετημένα δεν αφορά μόνο την πολιτική, αλλά και όλες τις εκφάνσεις της ζωής μας, ό,τι πραγματικά εξελίσσεται στο σύνολο, ερήμην του καθενός. Μπορεί να αφορά τη γλώσσα. Ο πατέρας της Νεοελληνικής Γραμματικής Μανόλης Τριανταφυλλίδης σημειώνει ότι "Ἰδανικὴ ὀρθογραφία μιᾶς γλώσσας εἶναι ἐκείνη ποὺ δείχνει με ξεχωριστὸ γράμμα τὸν κάθε φθόγγο καὶ ποὺ κάθε γράμμα της ἒχει πάντα τὴν ἲδια φωνητικὴ ἀξία, τὴν ἲδια προφορὰ" και απαριθμεί πολλά γράμματα που είναι πια περιττά στη σύγχρονη γραφή μας, ενώ, όταν επινοήθηκαν βέβαια σήμαιναν κάτι. Οι θεματοφύλακες της συντήρησης εμποδίζουν αποτελεσματικά την απαλλαγή από τα περιττά. Θυμίζει τη δυσκολία να χάσουν τα περιττά κιλά όσοι έχουν συνηθίσει να τρώνε πολύ.

Η θρησκεία είναι άλλος παράγοντας που εμποδίζει την εξέλιξη. Πέρα από την ενδεχόμενη προσωπική ανάγκη για μια υπερφυσική πίστη, οι θρησκείες είχαν σημαντική χρησιμότητα για τη διατήρηση της κοινωνικής ενότητας. Έλεγχαν τα υπαρξιακά κοινωνικά γεγονότα. Ιερείς ήταν αυτοί που έλεγχαν γάμους, εισαγωγή στην κοινωνία (π.χ. βάπτιση, περιτομή κλπ), κηδείες κλπ. Για να πείθουν όσο γίνεται χωρίς την εφαρμογή άμεσης βίας, χρησιμοποιούσαν τα θρυλούμενα θαύματα των ιδρυτών τους. Η επιτυχής έκβαση μιας επιθυμητής προσπάθειας απαιτεί επίμονη προσπάθεια για να συμβεί κάτι που είναι δυνατό, αλλά όχι πολύ πιθανό. Το να συμβεί το αδύνατο είναι μαγική απάτη. Αυτή η σύγχυση μεταξύ απατηλής μαγείας και θαύματος συνεχίζεται με συχνά σοβαρές επιβλαβείς συνέπειες, ενώ για μια σύγχρονη πίστη τέτοια απάτη είναι περιττή. Η Υπέρμαχος Στρατηγός έσωσε την Πόλη από τους βαρβάρους όχι σπέρνοντας τον όλεθρο στους εχθρούς, αλλά προτρέποντας το λαό, διαμέσου των υπηρετών της ιερέων, αντί να προσεύχεται στις εκκλησίες να τρέξει στις πολεμίστρες. Από την άλλη, είναι αρκετοί που παρασύρονται σήμερα από την αδράνεια που διατηρεί τη σύγχυση και πέθαναν αρνούμενοι να εμβολιασθούν κατά της υπάρχουσας πανδημίας.

Παρά τα παραπάνω, η κατάργηση κάποιων "περιττών" κανόνων που εξακολουθούν να ισχύουν για ακατανόητους λόγους, ενδέχεται να έχει σοβαρές συνέπειες. Οι λόγοι που τους είχαν επιβάλει αφορούσαν γεγονότα σημαντικά, αλλά τόσο σπάνια που δεν τα βάζει ο νους μας. Απαγορεύεται να χτίζουμε οικήματα σε κάποιες θέσεις. Η ανάγκη να στεγαστεί ο κόσμος μπορεί να είναι πιεστική. Οι απαγορευμένες θέσεις όμως πολύ σπάνια μπορεί να πλημμύρισαν ή να κάηκαν. Αν αυτό έγινε μια φορά πριν από δυο γενιές, είναι δυνατό, έστω και ελάχιστα πιθανό, να ξαναγίνει οποτεδήποτε. Εξάλλου, οι θεματοφύλακες των συντηρητικών και άχρηστων πια, κανόνων, θα αντιδράσουν βίαια στην αλλαγή αφού κλονίζεται η εξουσία τους και η ζημιά που θα γίνει από τη σύγκρουση θα είναι μεγαλύτερη από την ανοχή των περιττών κανόνων. Κι όμως η απαλλαγή από τα περιττά βάρη είναι απαραίτητη για την επιβίωση.