Πρωτότυπο ή αντίγραφο

Η δομή του ανθρώπου με δύο χέρια, δυο πόδια και μοναδική οργάνωση του εγκεφάλου του τού επιτρέπει αφενός να μαθαίνει, όπως γίνεται σε όλα τα ομοιόθερμα κυρίως ζώα που σχηματίζουν εξαρτημένα αντανακλαστικά, αφετέρου να επινοεί, να κατασκευάζει εργαλεία, που επέτρεψαν την τρομακτική πρόοδο του ανθρώπινου είδους, άγνωστη στα υπόλοιπα ζωντανά. Δημιουργεί σαν επιγής θεός. Η σχεδόν συνεχής πρόοδος της ανθρωπότητας από τότε που εμφανίστηκε πάνω στη γη το είδος μας, με περίπου εκθετικό, ρυθμό, επιτυγχάνεται αφενός με διαρκείς πρωτότυπες επινοήσεις (έρευνα) και αφετέρου με αντιγραφή (εκπαίδευση). Οι παραπάνω αρχές ισχύουν όχι μόνο στην επιστήμη, αλλά και στην τέχνη.

Ο καλλιτέχνης, εικαστικός, (ζωγράφος, γλύπτης, αρχιτέκτονας κλπ) ή μουσικός (ποιητής, μουσικός, τραγωδός κλπ), μπορεί να είναι καινοτόμος, δημιουργός τέχνης ή εκτελεστής, παρουσιαστής τέχνης. Με την προηγμένη σύγχρονη τεχνολογία ένα αντίγραφο μπορεί να μοιάζει τόσο με το πρωτότυπο, που με τις αισθήσεις μας δεν μπορούμε να τα ξεχωρίσουμε, παρά μόνο με πολύπλοκες εργαστηριακές μεθόδους. Το άκουσμα μιας συμφωνίας σε μια αίθουσα συναυλιών δεν διαφέρει σε τίποτε από το άκουσμά της στον καναπέ μου από το U-tube. Τόσο, που δεν είμαστε βέβαιοι αν το αριστουργηματικό έργο του Ερμή του Πραξιτέλους είναι πραγματικά το πρωτότυπο ή κάποιο αρχαίο αντίγραφό του. Κανονικά, επομένως, ένα αντίγραφο μπορεί να με συγκινεί το ίδιο ακριβώς όπως και το πρωτότυπο. Κι όμως η αξία του πρωτότυπου είναι αξεπέραστη. Γιατί;

Ένα έργο τέχνης δεν συγκινεί μόνο καθαυτό, αλλά και στη βάση των συνθηκών που το περιβάλλουν. Το συναίσθημα (θυμοειδές του Πλάτωνος) συνδέει τη γνώση (λογιστικό) με τη βούληση (επιθυμητικό). Η γνώση σχηματίζεται κυρίως από οργάνωση στοιχείων που δέχεται από το περιβάλλον του όντος διαμέσου των αισθήσεων και από την περιοδική λειτουργία της βούλησης. Συνδέεται, επομένως με το περιβάλλον και οποιοσδήποτε μπορεί να εικάσει τι περίπου γνωρίζω. Η βούληση επίσης εκδηλώνεται με εκκρίσεις και/ή κίνηση που εκδηλώνονται στο περιβάλλον και κάποιος μπορεί να εικάσει τι περίπου θέλω. Το συναίσθημα όμως δεν συνδέεται άμεσα με το περιβάλλον, αφού βρίσκεται μεταξύ γνώσης και βούλησης. Δεν είναι όμως εντελώς ξεκάρφωτο, αφού η αφετηρία και το τέρμα του συνδέονται με τον έξω κόσμο. Σε κοινωνικό επίπεδο, η τέχνη, το συναίσθημα της κοινωνίας, δεν είναι επίσης ξεκάρφωτη, αλλά συνδέεται με τον περίγυρό της. Γι΄ αυτό ένα έργο τέχνης μας συγκινεί όχι μόνο καθαυτό, αλλά και στη βάση των συνθηκών που υφίσταται. Αυτές μπορούν να συνοψισθούν σε τρεις κυρίως. Περιβάλλον, πρωτοτυπία και η συγκίνηση του κοινού.

Περιβάλλον. Μια εικόνα στην εκκλησία με συγκινεί παρακινώντας με να προσκυνήσω, να ανάψω ένα κερί κλπ, αποτελώντας μέρος μιας ολόκληρης σκηνογραφίας, όπου ο σφαιρικός τρούλος, σαν τον ουρανό, απεικονίζει τον Παντοκράτορα δημιουργό· στους δεξιούς τοίχους απεικονίζονται οι Άγιοι, στους αριστερούς οι Αγίες· σε μια ψηλότερη ζώνη εμφανίζονται σκηνές από τη ζωή του Χριστού, γέννηση, βάπτιση, θαύματα, μαρτύριο, ανάσταση κλπ. Η ίδια εικόνα στο εικονοστάσι του σπιτιού μου με συγκινεί διαφορετικά, νοιώθοντας, χωρίς να το καταλαβαίνω, την ασφάλεια του πατρικού σπιτιού, όπου η γιαγιά τη θυμιάτιζε στις γιορτές. Σε μια πινακοθήκη μάλλον θαυμάζω τις καλλιτεχνικές αρετές της, τα χρώματα, τις γραμμές κλπ. Ειδικότερα π.χ. στην ορθόδοξη αγιογραφία με εκπλήσσει η απουσία νατουραλισμού, καθώς απαθανατίζεται απεικόνιση των ανθρώπων κυρίως κατά πρόσωπο, και με ανάστροφη (ή βυζαντινή) προοπτική, ως εάν ο αγιογράφος δεν ζωγράφιζε κάτι αισθητό που έβλεπε, αλλά μάλλον κάτι που φανταζόταν πως έβλεπε το απέραντο μάτι του Θεού τοποθετημένο απέναντι, στο άπειρο. Έτσι η βυζαντινή αγιογραφία παρέκαμψε την εντολή: "Οὐ ποιήσεις σεαυτῷ εἲδωλον οὐδὲ παντὸς ὁμοίωμα ὃσα ἐν τῷ οὐρανῷ ἂνω καὶ ὃσα ἐν τᾗ γῇ κάτω καὶ ὃσα ἐν τοῖς ὓδασιν ὑπὸ κάτω τῆς γῆς". Στην πινακοθήκη, επομένως, το έργο τέχνης έχει στερηθεί την άλω της συγκίνησης που προκαλεί το φυσικό περιβάλλον του, αλλά είναι απαραίτητη. Αφενός εξασφαλίζονται εκεί συνθήκες που προστατεύουν το έργο από τη φυσική φθορά που συνεπάγεται η χρηστική αντιμετώπισή του. Ανακαίνιση του Παρθενώνα θα αποκαθιστούσε την ομορφιά του αριστουργήματος, αλλά θα το εξέθετε στη φθορά της ρυπογόνου ατμόσφαιράς. Τα πρόσωπα φαγιούμ ερχόμενα στο φως μπορούν να γίνουν προσιτά στον καθένα, αλλά φθείρονται. Στο μουσείο, με ειδικές συνθήκες ξηρασίας, θέρμανσης κλπ και ικανοποιητικά συντηρούνται, και προσιτά γίνονται στο ευρύ κοινό, έστω και στερημένα από το κατάλληλο περιβάλλον στο οποίο αρχικά είχαν τοποθετηθεί. Έτσι, βέβαια, στο μουσείο η ισορροπία μεταξύ επιστημονικού (τεχνική) και καλλιτεχνικού στοιχείου γέρνει υπέρ του πρώτου. Αφετέρου τα έργα, συγκεντρωμένα, γίνονται εύκολα προσιτά σε μεγάλο πλήθος.

Η πρωτοτυπία έχει ανεκτίμητη αξία. Χωρίς αυτήν δεν θα υπήρχε πρόοδος. Η πρωτοτυπία στο φυσικό κόσμο (φυτά και ζώα) δεν είναι σκόπιμη υπόθεση, όπως στους ανθρώπους, αλλά τυχαία πειθάρχηση στους φυσικούς νόμους, εξέλιξη στη βάση της Δαρβινικής επιλογής, ή στη συμπληρωματική συμπεριφορά των όντων, όπως στην επιβίωση των ζώων χάρη στο Ο2 που παράγουν τα φυτά και σ' εκείνη των φυτών χάρη στο CO2 που παράγουν τα ζώα. Σήμερα ένα σωστό αντίγραφο δεν διαφέρει αισθητά από το πρωτότυπο, παρά μόνο με εργαστηριακά μέσα. Επομένως θα έπρεπε να με συγκινούν το ίδιο και τα δύο. Κι όμως, το πρωτότυπο έχει πολύ μεγαλύτερη αξία από το αντίγραφο. Απολαμβάνω μια συμφωνία καλύτερα σε μια αίθουσα συναυλιών παρά στον καναπέ μου από το ιντερνέτι. Το ίδιο ισχύει για ένα εικαστικό έργο. Αν γνωρίζω πως το έργο είναι πρωτότυπο, συγκινούμαι περισσότερο από αν είναι αντίγραφο. Κι αυτό διότι δίνω μεγαλύτερη αξία στο πρώτο βήμα που έκανε την πρόοδο εκ του μηδενός.

Η συγκίνηση του κοινού είναι άλλος παράγοντας. Χειροκροτώ μια παράσταση όχι μόνο διότι με συγκίνησε το έργο, αλλά και επειδή χειροκροτούν και άλλοι. Το ίδιο ισχύει για τα εικαστικά έργα. Η στάση του πλήθους είναι το αντικειμενικό στοιχείο για την εκτίμηση της αξίας ενός έργου. Όσο περισσότερους συγκινεί τόσο καλύτερο είναι, διότι η τέχνη είναι ο κύριος παράγοντας για τη συναισθηματική ενότητα μιας κοινωνίας. Ένα έργο που συγκινεί για αιώνες μεγάλο πλήθος πάνω σε όλη τη γη είναι κλασικό. Αν συγκινεί για αιώνες, αλλά σε περιορισμένο τόπο, είναι λαϊκό. Αυτή είναι μια αντικειμενική εκτίμηση της τέχνης, που επιτρέπει στους τεχνοκράτες να μελετούν τα στοιχεία της και τι είναι αυτό που την κάνουν αρεστή, ώστε να κρίνονται στη βάση τους, σύγχρονα παραγόμενα, πρωτότυπα, έργα. Αναστέλλει βέβαια την καινοτομία, που είναι πρωτότυπη ακριβώς επειδή ξεφεύγει από τους κανόνες.