Πατριαρχείο

Στις τελευταίες Αμερικανικές εκλογές εκλέχθηκαν αρκετοί Έλληνες και Αμερικανοί φιλέλληνες αντιπρόσωποι, υπερνικώντας φιλότουρκους υποψηφίους. Κι αυτό χάρη στο οργανωμένο Ελληνικό λόμπι. Κι όμως υπήρξαν Ελληνοαμερικανοί που υποστήριξαν τουρκόφιλους. Δημοσιογραφικές πληροφορίες λένε ότι αυτό έγινε με την προτροπή του Πατριαρχείου. Έχω γράψει αρκετές φορές για την εκκλησία και τη θρησκεία. Φυσικά δεν ταυτίζονται. Το Θεό κανείς ποτέ δεν τον έχει δει, γράφει ο Ιωάννης. Και ο Ιησούς, που τον πιστεύομε Υιό Του, δεν άφησε γραπτά κείμενα. Ούτε προσπάθησε να ιδρύσει νέα θρησκεία ο Χριστός: "Μὴ νομίσητε ὅτι ἦλθον καταλῦσαι τὸν νόμον ἢ τοὺς προφήτας· οὐκ ἦλθον καταλῦσαι ἀλλὰ πληρῶσαι". Οι διάδοχοί του όμως ίδρυσαν θρησκεία. Και όταν αυτή επεκτάθηκε σε μεγάλο και διάσπαρτο πλήθος πιστών και έπρεπε να οργανωθεί, υιοθέτησε σε γενικές γραμμές το πιο προηγμένο σύστημα της εποχής, εκείνο της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας. Πόσο στήριξε (ή έβλαψε) τα ελληνικά συμφέροντα η εκκλησία που δημιουργήθηκε; Θα επισημάνω ελάχιστες θετικές και αρνητικές στιγμές. Οι αρνητικές στηρίζονταν αφενός στην υποστήριξη εχθρών του έθνους και αφετέρου των υπερσυντηρητικών τάξεων, ώστε τίποτε να μην αλλάξει (όπως τίποτε δεν άλλαζε στον Ουρανό, κατά τους αυτοδιορισμένους εκπροσώπους του Χριστού).

Σε μια αρχική φάση, όταν έγινε αρχικά ανεκτός ο Χριστιανισμός (Κωνσταντίνος) και έπειτα επίσημη θρησκεία, οι Έλληνες ταυτίστηκαν με τους ειδωλολάτρες προγόνους τους και άρχισαν διωγμοί (π.χ. Θεοδόσιος στη Θεσσαλονίκη, αλλά και αλλού). Βλέπομε στις εκκλησίες πολλούς αγίους με σπαθιά και κοντάρια. Βέβαια δεν έγιναν εναντίον τους όσα είχαν γίνει εναντίον των Χριστιανών στη Ρώμη, αλλά διωγμοί υπήρξαν. Τρομερές καταστροφές υπέροχων έργων τέχνης και ναών, βία, Ώσπου ήλθαν οι Μεγάλοι Τρεις Ιεράρχες με Ελληνική παιδεία που αναγνώρισαν ότι ο Χριστιανισμός δεν ήταν ασύμβατος με τον Ελληνισμό και προέκυψε ένα θαυμάσιο υβρίδιο, το Ελληνορθόδοξο δόγμα. Ακόμη και μετά όμως έχομε το λυντσάρισμα της σπουδαίας φιλοσόφου Υπατίας από το Χριστιανικό όχλο. Οι αντιθέσεις ωστόσο δεν έλειψαν. Οι Έλληνες δεν μπορούσαν να ξεφύγουν από τη λατρεία της εικόνας, όπως ήταν τα είδωλα. Προοδευτικοί αυτοκράτορες προσπάθησαν να περιορίσουν τα προνόμια της άρχουσας τάξης. Έβλεπαν τους κινδύνους από την Ανατολή (Άραβες κυρίως) και τη Δύση (Πάπας), διέκριναν, σωστά εκείνη την εποχή ότι δεν ήταν δυνατός ο διμέτωπος αγώνας και προτίμησαν τη συνδιαλλαγή με την Ανατολή. Κύριο ιδεολογικό εμπόδιο ήταν η λατρεία των εικόνων, ενώ οι ανατολίτες πίστευαν στο "Οὐ ποιήσεις σεαυτῷ εἲδωλον...". Μετά από ένα αιώνα τρομερών αναταραχών (εικονομαχία) επικράτησαν οι εικονολάτρες βρίσκοντας έναν εκπληκτικό τρόπο συμβιβασμού. Οι εικόνες δεν αναπαρίσταναν ό,τι φαινόταν στον ουρανό, στη γη, στη θάλασσα, αλλά ό,τι υπήρχε στη φαντασία του αγιογράφου, τι έβλεπε το απέραντο μάτι του Θεού τοποθετημένο απέναντι, στο άπειρο. Παρατηρήστε τις εικόνες μας. Δεν έχουν βάθος τα πρόσωπα και η προοπτική είναι ανάστροφη (Βυζαντινή λέγεται διεθνώς). Ήταν η πρώτη προσπάθεια αφηρημένης τέχνης στη ζωγραφική. Ταυτόχρονα, διατυπώθηκε ότι η προσκύνηση δεν αποδίδεται στην εικόνα, άλλα στο εικονιζόμενο ιερό πρόσωπο και δεν έχει σχέση με τη λατρεία, που αναφέρεται αποκλειστικά και μόνο στο Θεό (Ιωάννης Δαμασκηνός). Μαζί με την εικονολατρία (που ήταν σοβαρότατη πηγή εσόδων στα μοναστήρια), ανακόπηκε ο ανασυγχρονισμός της κοινωνίας που προσπαθούσαν να την κάνουν πιο ανθρωποκεντρική οι Ίσαυροι αυτοκράτορες.

Η εκκλησία έσωσε τον Ελληνισμό (και όλη την Ευρώπη) από την επέλαση των βορειοανατολικών Αβάρων τον καιρό του Ηρακλείου ενθαρρύνοντας το λαό και στέλνοντάς τον από τις εκκλησίες στα οχυρώματα. Στους Χαιρετισμούς εορτάζομε με εκπληκτική ποίηση το γεγονός υμνώντας την Υπέρμαχο Στρατηγό.

Αργότερα ο κίνδυνος μετατοπίστηκε από τη Δύση στην Ανατολή με την εμφάνιση των Τούρκων. Κι όμως η ελληνική εκκλησία συνέβαλε στη δημιουργία του ολέθριου σχίσματος. Η εχθρότητα δεν υποχώρησε ούτε και όταν ο στρατός του ιδιοφυή Μωάμεθ βρέθηκε να πολιορκεί την Πόλη. Κι ο έξυπνος Πορθητής μετά την άλωση έδωσε σημαντική εξουσία στον Πατριάρχη να άρχει πάνω στους Ελληνοχριστιανούς Έλληνες, ώστε να αποφευχθεί η ανάμειξη των δυτικών. Στην Επανάσταση ο Γρηγόριος Ε΄ βρέθηκε σε τρομακτικό δίλημμα. Έπρεπε να την πολεμήσει, αλλιώς κινδύνευαν με σφαγές το μεγάλο πλήθος των άμαχων Ελλήνων στην Κωνστατινούπολη και στην Ανατολή. Έτσι προχώρησε σε αφορισμό της Φιλικής Εταιρείας, του Αλέξανδρου Υψηλάντη, του Μιχαήλ Σούτσου, των επαναστατημένων Ελλήνων. Κι όμως ο πατριάρχης κρεμάστηκε στην πύλη του πατριαρχείου.

Νωρίς, για τα παραπάνω, απομακρύνθηκαν οι επαναστάτες από το πατριαρχείο ιδρύοντας υπουργείο θρησκείας ήδη στο πρώτο σύνταγμα της Επιδαύρου. Το 1833 η Αντιβασιλεία του Όθωνα διακήρυξε την ανεξαρτησία της ελλαδικής Εκκλησίας που την αποδέχθηκε και ο Οικουμενικός Θρόνος το 1850. Βρίσκεται πάντως σε κοινωνία με το Οικουμενικό Πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως και τις άλλες ομόδοξές της Εκκλησίες.

Ακόμη και η επίσημη αυτοκέφαλη Ελλαδική εκκλησία δεν έπαψε ποτέ να συντάσσεται με κάθε συντηρητικό θεσμό. Στις τελευταίες γενιές στήριξε την επτάχρονη δικτατορία της χούντας και δεν αντέδρασε στη βάρβαρη επέμβαση στην εξέγερση του Πολυτεχνείου. Βρίσκεται πάντοτε στο πλευρό της οποιασδήποτε άρχουσας τάξης, παρά τις κάποιες προοδευτικές τοποθετήσεις συγκεκριμένων κληρικών, όπως ο σημερινός Αρχιεπίσκοπος.

Ως προς το πατριαρχείο, δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι ο Πατριάρχης είναι Τούρκος υπήκοος και εξακολουθεί να ελίσσεται επί ξυρού ακμής. Δεν έχει καν την υποστήριξη, αντίθετα έχει την αντιπαράθεση, του ομόδοξου πατριάρχη της πολυπληθέστερης ορθόδοξης κοινότητας, της Ρωσίας, που διεκδικεί τον τίτλο του Οικουμενικού.

Οι πιέσεις που δέχεται το Πατριαρχείο ώθησαν προφανώς τον Βαρθολομαίο να ευλογήσει τα όπλα των Τούρκων κατά των Σύρων. Και, όπως λένε οι πρόσφατες δημοσιογραφικές πληροφορίες, να ενισχύσει φιλότουρκους υποψηφίους στις Αμερικανικές εκλογές.

Η ελληνορθοδοξία έχει να προσφέρει σε ποικίλους τομείς πολλά, που έχουν αποσιωπηθεί. Η ποίηση, η μουσική, η ζωγραφική, η αρχιτεκτονική και άλλα πολιτιστικά στοιχεία έχουν υποβαθμιστεί. Η γλώσσα και πλείστα έθιμα των παλιών προγόνων μας διαφυλάχτηκαν χάρη στην εκκλησία. Η φιλοσοφική τοποθέτηση της ελληνορθοδοξίας έχει πολλά να μας διδάξει, αλλά δεν έχει γίνει ευρέως γνωστή, παρά το ότι υπήρξαν στην πρώιμη περίοδο της Αναγέννησης μεγάλος αριθμός ορθόδοξων διανοητών και στην Τουρκοκρατία ο φιλόσοφος Διονύσιος Τρίκκης και ο Σεραφείμ Φαναρίου και Νεοχωρίου, αργότερα ο Ευγένιος Βούλγαρης και άλλοι. Η εκκλησία ευθύνεται προφανώς σ΄ αυτό, όπως στην καταδίκη του Θεόφιλου Καΐρη.

Με όλα τα παραπάνω θέλω να τονίσω ότι είναι απαραίτητο η εκκλησία να περιοριστεί στο πνευματικό της έργο, από το οποίο όλοι οι Έλληνες, αλλά και η ανθρωπότητα έχουν πολλά να κερδίσουν, και να εγκαταλείψει τις κοσμικές φιλοδοξίες της, όπως είχε και εξακολουθεί, έστω σε μειωμένο βαθμό, να έχει ο καθολικισμός.