Ολίσθημα

Η τριβή μετατρέπει τις χρήσιμες "ανώτερες" μορφές ενέργειας στην "κατώτατη" μορφή της, τη θερμότητα. "Ανώτερη" σημαίνει με μεγαλύτερη τάξη, όπως είναι η μηχανική και η ηλεκτρική ενέργεια, όπως είναι η παρέλαση μιας στρατιωτικής φάλαγγας, συγκριτικά με το σουλάτσο στην πλατεία των ίδιων φαντάρων όταν βρίσκονται σε άδεια. Γι΄ αυτό θεωρούμε γενικά την τριβή σα μια "εχθρική" δύναμη, αφού υποβαθμίζει τις χρήσιμες ενέργειες. Ο μηδενισμός της θα σήμαινε ουσιαστικά κατασκευή του αεικίνητου, που είναι (με τις σύγχρονες γνώσεις) αδύνατη. Για φανταστείτε όμως έναν κόσμο με μηδενική, ή έστω ελάχιστη, τριβή! Θα έπρεπε να περπατάμε όπως σε ένα δρόμο καλυμμένο από πάγο. Η τριβή μας επιτρέπει να παγιώνουμε επιθυμητές καταστάσεις, αφού απαιτείται ενέργεια για να καταργηθεί και αυτό σημαίνει κόστος. Παρόλα αυτά ούτε κι η τριβή μπορεί να είναι άπειρη. Η φύση διαρκώς εξελίσσεται που σημαίνει πως κάθε τόσο έρχεται σε αντίθεση με την παγίωση που έχει επιτευχθεί. Όση σταθερότητα κι αν έχει επιτευχθεί, είναι αδύνατο να αποφύγουμε εντελώς το ολίσθημα. Αυτό σημαίνει πως ξεφεύγοντας από τα καθιερωμένα μπορούμε να βλάψουμε τον εαυτό μας ή άλλους. Το ολίσθημα είναι αμάρτημα, αν το μεταφέρουμε σε μεταφυσικό επίπεδο.

Κάθε κοινωνία προσπαθεί να επιβάλλει συνθήκες που μειώνουν τις πιθανότητες να γλιστρήσει κάποιος βλάπτοντας. Απόλυτη εξασφάλιση είναι αδύνατη. Για παράδειγμα, ο Αριστοτέλης αναγνωρίζει πως η κοινοκτημοσύνη μπορεί να μειώνει τις συγκρούσεις μεταξύ ατόμων, αλλά, για άλλους λόγους, την απορρίπτει (κυρίως είναι αντιπαραγωγική, καθώς καθένας επαφίεται στους άλλους να κάνουν τη δουλειά που χρειάζεται). Έτσι κι αλλιώς, οτιδήποτε κι αν θεσπίσει η κοινωνία, πάντοτε θα υπάρχουν οι "μοχθηροί", οι φύσει κακοήθεις, που θα παραβιάζουν τους κανόνες. Έχω δει πολλές περιπτώσεις όπου το ολίσθημα, το γλίστρημα από το φυσικό νόμο είναι βλαβερό για τον ίδιο που το διαπράττει. Θυμάμαι σε ένα ορεινό χωριό μας, αρκετά οργανωμένο, που κάποιος μου είπε πως η μητέρα του δεν είχε κάνει ποτέ στη ζωή της λουτρό...για να μην ξεπλυθεί το βάπτισμα από πάνω της. Τέτοια συμβάματα όμως δεν περιορίζονται σε "υπανάπτυκτες" κοινωνίες, όπως τα δικά μας ορεινά χωριά. Στην "πολιτισμένη" κοσμοκράτειρα Μεγάλη Βρετανία είδα σα γιατρός ανατριχιαστικές εικόνες. Θυμάμαι μια ηλικιωμένη γυναίκα που δεν είχε βγάλει ποτέ από το πόδι της μια κάλτσα που συγκρατιόταν με καλτσοδέτα. Η καλτσοδέτα, σφίγγοντας το μηρό της είχε νεκρώσει τους υποκείμενους μύες και φαινόταν το μηριαίο οστό, ενώ η μυρωδιά της σήψης ήταν αφόρητη. Θυμάμαι έναν άλλο που τον οδήγησαν στην τουαλέτα να πλυθεί και στη διαδρομή του, ενώ του έβγαζαν τα κουρελιασμένα ρούχα, είχε δημιουργηθεί στο πάτωμα μια στρατιά από ψείρες. Και ήταν μια άλλη με δερματικές βλάβες που μου θύμιζαν αμυδρά εικόνες σε συμμαθητές μου όταν ήμουν στην πρώτη δημοτικού στη διάρκεια της κατοχής. Ήταν πελλάγρα, από αβιταμίνωση. Αυτά 25 χρόνια μετά τη λήξη του πολέμου, από τον οποίον οι βρετανοί είχαν δοκιμάσει βέβαια βομβαρδισμούς, αλλά όχι ξένη κατοχή και λιμό που αφάνισε πολύ αδρά (κανείς δεν ξέρει πόσους ακριβώς) το 1/4 του τοπικού πληθυσμού στην ιδιαίτερη πατρίδα μου, τη Σύρο. Αυτά όλα δείχνουν πόσο το ολίσθημα από τους κοινωνικούς κανόνες μπορούν να βλάψουν τον ολισθαίνοντα.

Φυσικά, τα παραδείγματα με εκούσιο ολίσθημα για να ωφελήσει βλάπτοντας άλλους είναι εξίσου, αν όχι περισσότερο, συχνά, αντιστοιχώντας στην Αριστοτελική "μοχθηρία". Είναι οι κάθε είδους παραβάσεις των νόμων. Η ύπαρξη της αδυναμίας για απόλυτη κατάργηση τέτοιων αμαρτημάτων δε σημαίνει ότι απαλλάσσεται η κοινωνία από την ευθύνη να τα περιορίζει ή να μειώνει στο ελάχιστο τις συνέπειές τους. Μπορεί να το κάνει είτε προληπτικά με κατάλληλα προσαρμοσμένους νόμους είτε κατασταλτικά, κυρίως με ποινές εκ των υστέρων. Αυτές τις μέρες παρακολουθώ με ενδιαφέρον την εφαρμογή από τον Άρειο Πάγο ενός νόμου που δεν επιτρέπει τη λειτουργία ενός κόμματος, με ποικίλες δικαιολογίες. Ναι, το κόμμα είναι πραγματικά, νομίζω, εγκληματικό, με ναζιστικά χαρακτηριστικά. Αλλά, αν ο δήμος το θέλει; Είναι ή δεν είναι κυρίαρχος ο λαός όπως ορίζει το πρώτο άρθρο του Συντάγματός μας; Είναι ή δεν είναι δημοψηφισματική η εκλογή των βουλευτών και των κομμάτων; Θα ήταν βέβαια εντελώς διαφορετικά τα πράγματα αν οι βουλευτές, αντί να εκλέγονται, κληρώνονταν. Οι κληρωμένοι δεν έχουν αποφασιστεί από το λαό, άρα μπορούν να εξαιρεθούν. Έτσι γινόταν στην Αρχαία Αθήνα, όπου κατάλληλο δικαστήριο μπορούσε να αποκλείσει ακατάλληλους βουλευτές, μετά την κλήρωσή τους, όπως θα μπορούσαν να είναι τεκμηριωμένα εγκληματίες, ανοϊκοί κλπ, ανάλογα με το τι έχει προαποφασιστεί. Έτσι γίνεται και σήμερα σε κάπως δημοκρατικές κοινωνίες στη δικαιοσύνη, όπου κάποιος κληρωμένος ένορκος μπορεί να αποκλειστεί με την κρίση επαγγελματία υπεύθυνου δικαστή μετά από αίτημα του εισαγγελέα ή του συνηγόρου, λόγω π.χ. τεκμηριωμένης προκατάληψής του ενόρκου (είναι π.χ. γιος του κατηγορουμένου).

Δύο αιώνες μετεπαναστατικής παιδείας δεν μπορούν να μας αποτρέψουν από το να κάνουμε ορθογραφικά αμαρτήματα. Η καθιέρωση της φωνητικής γραφής, που κριτήριό της είναι η ομιλούμενη γλώσσα και όχι η ιστορική καταγωγή της γραφής, μειώνει πραγματικά στο ελάχιστο τη δυνατότητα για λάθη στη γραφή. Κριτήριό της δεν είναι κάποια αυθεντία (π.χ. Google), αλλά κοινωνικά πιστοποιημένα, φυτεμένο μέσα μας, η λαλιά μας. Τέτοια λάθη μπορούν να προσθέτουν σύγχυση στη δυνατότητα επικοινωνίας μεταξύ των ανθρώπων με αρχειοθετημένο (γραπτό δηλαδή) τρόπο.

Ασφαλώς όλα τα μέτρα που παίρνει η κοινωνία έχουν κόστος. Το κυριότερο, για να επιστρέψω στην αναλογία με τα φυσικά μεγέθη, είναι η αδράνειά μας, δηλαδή η βολή μας. Αντιδρούμε σε κάθε αλλαγή της κατάστασής μας όπως αντιδρά κάθε κινητό στην επιτάχυνση ή την επιβράδυνσή του, χωρίς μάλιστα κατανάλωση ενέργειας. Είναι μια αντίδραση χωρίς κόστος άλλο από το πνευματικό: την αλλαγή νοοτροπίας μας.

Η νοοτροπία καθενός σε μια κοινωνία διαμορφώνεται από την παιδεία του, από την ανατροφή του πρώτιστα από τους γονείς του, στη συνέχεια από το σχολείο και κατόπιν από τη συνολική φύση και κοινωνία. Δεν είναι σκέψη, αλλά τρόπος σκέψης, δηλαδή κάτι μακροχρόνιο, αν και όχι αμετάκλητο. Οι νοοτροπίες της πλειοψηφίας αποτελούν τη βούληση της κοινωνίας. Κι αυτή επιβάλλει τις επιθυμητές, διαμέσου ελεγχόμενων μέσων, νόμων, σχολείου, ΜΜΕ κλπ. Έχει κόστος. Το πιο σημαντικό είναι τα δικαιώματα της μειοψηφίας στην ιδιαίτερη νοοτροπία του καθενός. Η δημοκρατία είναι η πιο λογική μορφή διακυβέρνησης, γιατί σε αυτήν υποβάλλονται σε έλεγχο από την εξουσία οι πράξεις όλων, αλλά όχι η κρίση και η σκέψη τους, γράφει ο Εβραίος αποσυνάγωγος B. Spinoza.