Λογοκρισία στην τέχνη

Μια καλλιτέχνιδα εξέθεσε στο Γενικό Προξενείο της Νέας Υόρκης σαν έργο τέχνης μια υφασμάτινη κατασκευή στο σχήμα της Ελληνικής σημαίας, αλλά με επικράτηση του ροζ χρώματος, καμωμένη από σεντόνια γυναικών που είχαν σκοτωθεί σε ενδοοικογενειακή βία, ακριβώς για να εκφράσει τη διαμαρτυρία της για το φαινόμενο αφυπνίζοντας συναισθηματικά τον κόσμο. Ο αρμόδιος υπουργός αποφάσισε να αποσυρθεί το έργο από το Προξενείο· "Κανένα πρόβλημα αν παρουσιαζόταν σε μια ιδιωτική γκαλερί" άκουσα, είπε. Αρκετοί πολιτικοί στάθηκαν αντίθετοι προς την απόφαση, ακόμη και από το ίδιο το κόμμα του Υπουργού, μερικοί μάλιστα υπήρξαν απόλυτοι. Καμιά λογοκρισία δεν επιτρέπεται.

Λογοκρισία είναι ο έλεγχος που ασκείται από κάποια εξουσία στις διάφορες εκφάνσεις του λόγου (κυρίως στα ΜΜΕ) και της τέχνης, με απώτερο στόχο την παρεμπόδιση ανταλλαγής πληροφοριών, ιδεών και απόψεων, οι οποίες είναι αντίθετες προς τις αρχές της εξουσίας. Δεν ξέρω τι λέει ο σχετικός νόμος. Το σύνταγμά μας πάντως ορίζει: "Καθένας μπορεί να εκφράζει και να διαδίδει προφορικά, γραπτά και δια του τύπου τους στοχασμούς του, τηρώντας τους νόμους του Κράτους. Ο τύπος είναι ελεύθερος. Η λογοκρισία και κάθε άλλο προληπτικό μέτρο απαγορεύονται". Τους νόμους, αν δεν μας αρέσουν, δεν πρέπει να τους παραβαίνουμε, αλλά να προσπαθούμε, όσο μπορούμε, να τους αλλάξουμε. Εφόσον δεν είμαστε ολοκληρωτικό καθεστώς.

Έχω γράψει επανειλημμένα για το θέμα. Στις αρχές του Ουκρανορωσικού πολέμου, απαγορεύτηκε να παρασταθεί ένα έργο του П. И. Чайковскій. Ο Τσαϊκόφσκι λογοκρίθηκε με τη δικαιολογία ότι τα έσοδα από την παράσταση θα πήγαιναν για τον εξοπλισμό των Ρώσων στον πόλεμο.  Πριν από μερικά χρόνια θρησκευτικός όχλος βανδάλισε καταστρέφοντας ένα άγαλμα, διότι θεώρησαν ότι παριστάνει το Σατανά. Θα πρέπει να είχαν ιδιαίτερες σχέσεις με το διάβολο, κι έτσι τον ήξεραν πώς είναι, αλλιώς πώς κατάλαβαν πως μοιάζει μ΄ αυτόν το άγαλμα; Παλιότερα άλλος υπουργός αφαίρεσε από μια έκθεση ένα πίνακα που παρίστανε ένα πέος να εκσπερματίζει μπροστά σε ένα σταυρό. Ακόμη παλιότερα, ο υπουργός, ομολογουμένως πνευματικός άνθρωπος, κατέβασε από το Ηρώδειο την παράσταση των Ορνίθων του Αριστοφάνη με σκηνοθεσία Κ. Κουν και μουσική Μ. Χατζηδάκη, με τη δικαιολογία ότι οι αμφιέσεις και η μουσική παρέπεμπαν σε σύγχρονους ιερείς της εκκλησίας μας. Ο Φ. Δημητριάδης, γελοιογράφος, σχεδίαζε έκτοτε τον υπουργό να σέρνει πάντα μαζί του μια κότα. Επιτρέπεται λοιπόν, ηθικά πια, όχι νομικά, να επιβάλλεται λογοκρισία στην τέχνη, να φιμώνεται ο καλλιτέχνης;

Η χούντα είχε απαγορεύσει την παράσταση του Προμηθέα δεσμώτη στην Επίδαυρο φιμώνοντας τον Αισχύλο. Το καταλαβαίνω. Ολοκληρωτικό καθεστώς ήταν. Μπορεί να φιμώσει και το Δία ή και τον Τριαδικό Θεό. Την καταδίκασε ο λαός και η ιστορία, με βαρύ τίμημα τη Βόρεια Κύπρο. Σε ένα φιλελεύθερο καθεστώς όμως, μπορεί να μπαίνει φραγμός στην παρουσίαση της τέχνης;

Φανταστείτε σε μια έκθεση ζωγραφικής να παρουσιάζεται ένας πίνακας που με ωραία χρώματα να γράφει: "Σκοτώστε τον Πούτιν (ή τον Μπάιντεν ή το Μητσοτάκη ή όποιον άλλον)". Πρέπει να επέμβει η εξουσία να αφαιρέσει τον "πίνακα"; Θα μου πείτε αυτός δεν είναι πίνακας ζωγραφικής. Η τέχνη είναι βασικά μίμηση και το μήνυμα που διαδίδει ένας τέτοιος πίνακας δεν είναι μίμηση, είναι προτροπή σε βία με απρόβλεπτες συνέπειες. Όμως το έργο που εκτίθεται σε ένα χώρο τέχνης δεν απευθύνεται στο κοινό, αλλά επιλεγμένα στους φιλότεχνους που θέλουν να δουν τα έργα που εκτίθενται. Ο φιλότεχνος πηγαίνοντας σε ένα χώρο τέχνης, είναι προετοιμασμένος να βρεθεί μπροστά σε εκπλήξεις, ακόμη και ενοχλητικές.

Προχωρώ σε άλλα πιο σοβαρά παραδείγματα. Πριν από μια οκταετία περίπου ένα σατιρικό περιοδικό στο Παρίσι δημοσίευσε μια καρικατούρα του Μωάμεθ. Φανατικοί μουσουλμάνοι πήγαν στα γραφεία του περιοδικού και σκότωσαν πολλούς. Ένα χρόνο αργότερα το επεισόδιο επαναλήφθηκε. Η κοινή γνώμη διεθνώς καταδίκασε την πράξη των φονιάδων. Ο Πάπας όμως κράτησε επιφυλάξεις: "Αν κάποιος μου βρίσει τη μάνα, θα του δώσω μια γροθιά", είπε.

Η λογοκρισία επομένως δεν μπορεί να απαγορευτεί πλήρως. Σε ένα πόλεμο είναι αυτονόητη. Στον πόλεμο κάποιες επιλογές του ολοκληρωτισμού είναι απαραίτητες, καθώς οι αποφάσεις και η υλοποίησή τους έχουν επείγοντα χαρακτήρα. Οι δημοκρατικές διαδικασίες είναι χρονοβόρες. Αλλά και στην ειρήνη, υπάρχουν ιδέες λογικές ή συναισθηματικές, που δονούν το συναίσθημα του κοινού. Υπάρχουν "ιερά" σύμβολα που δεν πρέπει σε καμιά περίπτωση να γελοιοποιούνται. Η προσβολή τους συνεπάγεται αντιδράσεις εξωλογικές, απρόβλεπτες. Ιερά σύμβολα είναι βασικά οι αρχηγοί των θρησκειών, τα σύμβολα των εθνών (π.χ. σημαία) και ο αρχηγός του κράτους στη θητεία του. Οφείλει να υπάρχει νόμος σαφής σ΄ αυτό το σημείο. Στο συγκεκριμένο πρόσφατο επεισόδιο δεν παριστάνεται η σημαία για να γελοιοποιηθεί. Καυτηριάζεται η ενδοοικογενειακή βία, ιδιαίτερα οι συζυγοκτονίες, στην Ελλάδα. Η καταγγελία είναι πανελλήνια και το πανελλήνιο μπορεί να συμβολιστεί με εικόνα που παραπέμπει στη σημαία, σύμβολο όλων των Ελλήνων.

Σε μια ειρηνική κοινωνία δεν είναι ανεκτή η διάδοση μηνυμάτων που αποτελούν εξύβριση ή δυσφήμηση ή προτροπή σε βία. Όχι όμως με προληπτική λογοκρισία, πριν από την παρουσίαση του μηνύματος, αλλά μετά, με επιβολή κατάλληλης ποινής, όπως προβλέπεται από τον αστικό κώδικά. Οι καλλιτέχνες και οι ιδιώτες (π.χ. γκαλερίστες ή ΜΜΕ) που παρουσιάζουν το μήνυμα οφείλουν να διαθέτουν αυτοσυγκράτηση, αλλιώς κανένας, ούτε το κράτος, δεν μπορεί να τους εξασφαλίσει την ασφάλειά τους, αν είναι έτσι προκλητικοί. Τι εννοώ αυτοσυγκράτηση; Στην αρχαία τραγωδία ποτέ δεν εμφανίστηκε μίμηση φόνου ή θανάτου σε μια παράσταση. Στη Ρωμαϊκή εποχή όμως, στη θέση των Ελληνικών τραγωδιών που "διδάσκονταν", είχαν θεάματα σκληρά, με θανάσιμους αγώνες είτε μεταξύ μονομάχων είτε μεταξύ ανθρώπων και θηρίων. Και το σεξπηρικό θέατρο δεν δίσταζε να εμφανίζει μίμηση φόνου πάνω στη σκηνή. Φανταστείτε όμως μια πολύ ρεαλιστική παράσταση στην οποίαν οι ήρωες κάνουν έρωτα ή αφοδεύουν μπροστά στους θεατές. Λυπάμαι, αλλά είμαι πιο κοντά στο αρχαίο πνεύμα. Και αυτό δεν γινόταν για λόγους σεμνοτυφίας αφού τα αγάλματά τους ήταν συχνά γυμνά με σαφή επίδειξη των γεννητικών τους οργάνων. Σε συγκεκριμένους τόπους και περιστάσεις, όπως σε μυστήρια, μπορούσαν αυτά τα όργανα να είναι σε στύση, όπως στους φαλλούς της Δήλου ή παραστάσεις του Πάνα ή του Πρίαπου. Αυτές οι παραστάσεις όμως, περιορίζονταν σε συγκεκριμένο χώρο ή συνθήκες, όχι στη θέα οποιουδήποτε, όπως στην παράσταση μιας τραγωδίας. Βεβήλωση της σημαίας υπάρχει όταν εργαλειοποιείται, όπως σε κάποιες κομματικές, γενικότερα οπαδικές, συγκεντρώσεις. Όχι όταν συμβολίζεται η πανελλήνια στάση με εικόνα που θυμίζει τη σημαία.