Πολιτισμική επιβίωση

Ικανοποιητικός ορισμός του πολιτισμού δεν υπάρχει. Γενικά σημαίνει το σύνολο των τεχνικών και πνευματικών επιτευγμάτων του ανθρώπου ανά την υφήλιο. Σημαίνει το σύνολο της Επιστήμης, της Τέχνης και της Ηθικής, μαζί με τον τρόπο που αυτές οι πνευματικές ανθρώπινες επιτεύξεις οργανώνονται και αλληλοσυμπλέκονται. Είναι ένα είδος ιδανικού πανύψηλου πύργου που τον χτίζουν οι άνθρωποι επικοινωνώντας μεταξύ τους. Όταν χτιζόταν ο Πύργος της Βαβέλ η γνώση υπήρχε, οι μηχανικοί είχαν οικοδομήσει τους κρεμαστούς κήπους. Εργατικό δυναμικό υπήρχε με τόσους δούλους που είχαν καθυποταγεί. Αλλ΄ αυτοί, με ποικίλη προέλευση και, επομένως, γλώσσα, δεν μπορούσαν να συνεννοηθούν μεταξύ τους και ο Πύργος δεν οικοδομήθηκε ποτέ.

Άνθρωποι κοντά ο ένας με τον άλλο, μιλώντας την ίδια γλώσσα υπάρχουν από τότε που αστικοποιήθηκαν. Πολιτισμοί υπήρξαν πολλοί στη γη. Κινεζικός, Ινδικός, Ασσυριακός, Αιγυπτιακός, των Μάγια και πάμπολλοι άλλοι. Από αυτούς εκείνος που ίσως περισσότερο από κάθε άλλον άντεξε στο χρόνο, διαρκώς εξελισσόμενος, ήταν ο Ελληνικός. Οι Έλληνες, με εδαφική βάση περίπου τα σύγχρονα Ελληνικά παράλια, ίσως λόγω της ποικιλίας της γης τους, με βουνά ψηλά, δίπλα κάμπους και δίπλα θάλασσα, αλλά κοινή γλώσσα, είχαν την ευκαιρία να διευρύνουν ασυνήθιστα πολύ το πνεύμα τους. Μυθολογικά από του ήρωες, ο Ηρακλής συνέβαλε πολύ στην ανάπτυξη της κοινωνίας εξουδετερώνοντας θηρία και τέρατα που εμπόδιζαν τη γεωργοκτηνοτροφική ανάπτυξη. Ο Θησέας συνέβαλε στην αστικοποίηση, καθαρίζοντας τους δρόμους από τους ληστές που εμπόδιζαν το εμπόριο, με ανταλλαγή προϊόντων, καθώς και συνηθειών και γνώσεων. Η επαφή μεταξύ τους χαρακτηριζόταν άλλοτε με αντιπαλότητα και πολέμους, άλλοτε με συνεργασία, όπως ήταν ο συνασπισμός τους, ισοδύναμος με ένα σύγχρονο παγκόσμιο πόλεμο, για την άλωση της Τροίας. Ακόμη και στην περίοδο των βασιλέων, η δημοκρατική διαδικασία είχε αρχίσει όταν ο βασιλιάς του Άργους Πελασγός έκανε δημοψήφισμα για να δεχθεί ή όχι τις Ικέτιδες που ζητούσαν άσυλο ή ο βασιλιάς της Αθήνας Κέκροπας για να αποφασίσει την πολιούχο θεότητα της πόλης του.

Έτσι κι αλλιώς ο δημοκρατικός θεσμός εξελίχθηκε και κορυφώθηκε στην Αθήνα. Και η Αθήνα έγινε το πολιτισμικό κέντρο όλου του Ελληνισμού. Στην πολιτισμική ανάπτυξη συνέβαλε αποτελεσματικά η χρήση της αλφαβητικής γραφής, που ήταν φωνητική, τόσο απλή που καθένας που ήξερε Ελληνικά μπορούσε να γράψει τη σκέψη του αποκρυσταλλώνοντάς την έτσι. Αυτή η δημοκρατία υπήρξε ο γενάρχης του Ελληνικού πολιτισμού. Κύριο χαρακτηριστικό του ήταν ότι αναπτύχθηκαν αρμονικά ο γνωστικός/επιστημονικός πολιτισμός, οι καλές τέχνες και η ηθική. Πουθενά αλλού δεν υπήρξε τέτοια αρμονική ανάπτυξη όλων των σκελών του πολιτισμού. Ο Εβραϊκός πολιτισμός, π.χ. υπήρξε κυρίως ηθικός, ο Αιγυπτιακός κυρίως επιστημονικός κοκ.

Η δημοκρατία δεν άντεξε πολύ. Αφού εξασθένισε σημαντικά με τον Πελοποννησιακό πόλεμο, υπέκυψε στην μεγαλύτερη στρατιωτικο-πολιτική ιδιοφυΐα που έχει ποτέ υπάρξει, στον Αλέξανδρο. Μ΄ αυτόν ο Ελληνικός πολιτισμός διαδόθηκε σε όλο το γνωστό τότε κόσμο, αλλά δεν ήταν πια ίδιος. Η γλώσσα εξελίχθηκε, αλλά έπαψε να υπηρετείται από την πιστή της φωνητική γραφή, ενώ δόθηκε έμφαση στον τεχνικοεπιστημονικό πολιτισμό. Έγιναν αδιανόητες ανακαλύψεις. Γεωμετρία (Ευκλείδης), κοσμολογία με απόδειξη της σφαιρικότητας της γης και σχεδόν ακριβή υπολογισμό της περιμέτρου της (Αρίσταρχος, Ερατοσθένης). Ανακάλυψη της δύναμης του ατμού (Ήρων). Υπολογιστές (μηχανισμός Αντικυθήρων). Νόμοι φυσικής, όπως άνωση, εστιασμός φωτός κλπ (Αρχιμήδης) και πλήθος άλλων. Παράλληλα, οι Έλληνες, ζώντας σχεδόν μέσα στη θάλασσα, υπήρξαν τολμηροί θαλασσοπόροι, από τον Οδυσσέα, ως τον Πυθέα το Μασσαλιώτη και τον Νέαρχο, τροφοδοτώντας με νέες γνώσεις τον Ελληνικό πολιτισμό. Τα υπόλοιπα στοιχεία του πολιτισμού (φιλοσοφία, καλλιτεχνία, ηθική) δεν χάθηκαν βέβαια, αλλά με το τέλος της δημοκρατίας έπαψαν να αναπτύσσονται όσο το φυσικό στοιχείο. Η Ελλάδα κατακτήθηκε από τους Ρωμαίους που υποκλίθηκαν μπροστά στον Ελληνικό πολιτισμό τον οποίον υιοθέτησαν. Παράλληλα ανέπτυξαν ένα πρωτοφανές δίκαιο, απαραίτητο για την ενότητα της αχανούς τότε Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας. Το δίκαιο αυτό κορυφώθηκε με τον Ιουστινιανό που, με τους νομομαθείς του (Τριβωνιανός) δημιούργησε το σήμερα γνωστό Ρωμαϊκό δίκαιο πάνω στο οποίο στηρίζονται οι νόμοι όλου του σύγχρονου, δυτικού τουλάχιστον, πολιτισμού.

Στο μεταξύ εισέβαλε ο Χριστιανισμός με τα πρωτοφανή ηθικά προστάγματά του. "Ἀγαπήσεις τὸν πλησίον σου ὡς σεαυτὸν. Ἀγαπᾶτε τοὺς ἐχθροὺς ὑμῶν. Εἰρήνη ὑμῖν. Οὐκ ἒνι Ἰουδαῖος οὐδἑ Ἓλλην, οὐκ ἒνι δοῦλος οὐδἑ ἐλεύθερος, οὐκ ἒνι ἂρσεν καὶ θῆλυ, πάντες γὰρ ὑμεῖς εἷς ἐστἑ ἐν Χριστῷ". Τέτοιες διδαχές δεν άρεσαν στην άρχουσα τάξη, ούτε την Εβραϊκή ούτε τη Ρωμαϊκή και εξαπολύθηκε τρομακτικός διωγμός των Χριστιανών, ως την εποχή του Κωνσταντίνου, που έφερε την ανεξιθρησκεία. Για ένα διάστημα ακολούθησε ο Χριστιανισμός ως υποχρεωτική θρησκεία που συνδύασε τον Ελληνισμό με την ειδωλολατρία και καταστροφές έργων τέχνης, ναών, αγαλμάτων, κειμένων, ώσπου εμφανίστηκαν οι τρεις μέγιστοι φωστήρες της τρισηλίου Θεότητας, Βασίλειος, Γρηγόριος και Ιωάννης, με μεγάλη Χριστιανική και Ελληνική παιδεία και απαράμιλλη αρετή και θάρρος. Αυτοί καθιέρωσαν έτσι τον υβριδικό Ελληνοχριστιανικό πολιτισμό.

Σ΄ αυτόν επιβίωσαν, μερικές φορές λάθρα, στοιχεία της Ελληνικής παράδοσης. Οι Έλληνες είχαν θεούς αθανάτους με δική τους βούληση και δαίμονες επίσης αθανάτους. Κάθε πόλη είχε το δικό της πολιούχο θεό. Είχαν επίσης τους ημιθέους, ήρωες που είχαν γίνει αθάνατοι μετά το θάνατό τους. Για όλους αυτούς είχαν γιορτές στη διάρκεια των οποίων συναθροιζόταν πολύς κόσμος με την πραμάτεια του. Αλλά και χωρίς αυτούς, με την εκκλησία του δήμου συγκεντρωνόταν ο κόσμος στην αγορά, όπου συζητούσαν και αντάλλασσαν απόψεις και έπαιρναν αποφάσεις. Όλα αυτά διατηρήθηκαν με διαφορετικό τρόπο στο νέο πολιτισμό. Θεός, άγγελοι, άγιοι. Πολιούχοι άγιοι. Εορτασμοί με πανηγύρια. Εκκλησία, όπου ο παπάς κήρυσσε το λόγο του Θεού για τη λήψη αποφάσεων, ενώ μετά το πέρας της ακολουθίας οι πιστοί συζητούσαν μεταξύ τους στο προαύλιο τα προβλήματά τους. Οι αρχαίοι ναοί, όσοι επιβίωσαν, μετατράπηκαν σε Χριστιανικούς με αντίστοιχη κοινωνική λειτουργικότητα. Ναοί του Ποσειδώνα που διατηρούσαν φάρους σε ακρωτήρια έγιναν ναοί του Άι Νικόλα. Της Παρθένου Αθηνάς, έγιναν της Παρθένου Μαρίας. Ο Διόνυσος, με σύμβολό του το κρασί, όπως αίμα του Ιησού ήταν ο οίνος, πέθαινε κάθε χρόνο και μετά ανασταινόταν, όπως ο Χριστός. Η ανάστασή του εορταζόταν με πανδαιμόνιο κρότων, όπως σήμερα το Πάσχα. Αφού πέθαινε, δεν ήταν αθάνατος, κι αφού ανασταινόταν ήταν και θεός, θεάνθρωπος. Υπήρχε μια γιορτή των αρχαίων Αθηναίων που κατέβαζαν το άγαλμα της Αθηνάς με πομπή στο Φάληρο και το έπλεναν με θαλασσινό νερό. Αγιασμός των υδάτων. Και πλήθος άλλα. Ο μεταφυσικός συμβολισμός άλλαζε, αλλά το πολιτισμικό γεγονός, οι λαϊκές εκδηλώσεις, επιβίωναν καμουφλαρισμένες, λαθροβιώνοντας και διαιωνίζοντας τον Ελληνικό πολιτισμό.