Τυραννία

Τα βασικά πολιτεύματα είναι τρία: Μοναρχία, ολιγαρχία, δημοκρατία. Καθένα τους έχει μια καλή και μια κακή όψη. Καλή είναι εκείνη που οι άρχοντες μεριμνούν για το λαό. Κακή, όταν μεριμνούν για τον εαυτό τους. Κανένα καθεστώς δεν στερείται πλήρως καλών ή κακών χαρακτηριστικών. Η καλή όψη της μοναρχίας απαιτεί να έχει ο άρχοντας τις ιδιότητες θεού, πράγμα απραγματοποίητο (Αριστοτέλης). Με την πολυύμνητη δημοκρατία δεν θα ασχοληθώ, καθώς έχω αναφερθεί πολλές φορές σ΄ αυτήν, υπενθυμίζοντας εδώ μόνον ότι έχει κι αυτή την κακή όψη της, την οχλοκρατία, όταν ο λαός αποφασίζει αγνοώντας τους νόμους.

Θα επικεντρωθώ στην τυραννία, την κακή όψη της μοναρχίας. Σ΄ αυτήν θα περιλάβω τις περισσότερες βασιλείες, αυτοκρατορίες, δικτατορίες κλπ, καθεστώτα στα οποία η τελική απόφαση σε όλα τα ζητήματα λαμβάνεται από ένα άτομο. L'État, c'est moi (Louis XIV). Εύλογος τελικός σκοπός ενός πολιτεύματος είναι η ευδαιμονία της πολιτείας και των πολιτών της. Η ευδαιμονία στηρίζεται στην αυτάρκεια και την ενότητα της. Χωρίς αυτάρκεια, η πολιτεία, το κράτος, διαλύεται, οι πολίτες πεθαίνουν ή διασκορπίζονται. Χωρίς ενότητα που απειλείται από εσωτερικούς ή εξωτερικούς κινδύνους και πάλι η ύπαρξη του κράτους διακυβεύεται. Όπως το άτομο δεν μπορεί να είναι εύδαιμον αν δεν έχει στοιχειώδη εξασφάλιση των σωματικών και κοινωνικών αναγκών του (που, βέβαια, δεν προδικάζουν την ευδαιμονία) το ίδιο ισχύει και για το κράτος, αν δεν έχει στοιχειώδη αυτάρκεια και ενότητα. Κάθε άρχοντας, ένας, λίγοι ή όλοι οι πολίτες, έτσι τα φέρνουν οι συγκυρίες και συχνά αντιμετωπίζει διλήμματα. Η ευδαιμονία σημαίνει βασικά ότι μόνος του κάποιος σχηματίζει το δικό του σκοπό και τον επιδιώκει. Και η πολιτεία σχηματίζει, χωρίς εξωγενείς επιδράσεις, τον τελικό σκοπό της και τον επιδιώκει. Σχετίζεται στενά με την ελευθερία της βούλησης, μοναδική ανθρώπινη ιδιότητα. Οι νόμοι, το Δίκαιο, εκφράζουν τη βούληση των αρχόντων και, επομένως, δεν μπορεί να υπάρχει ευδαιμονία, αν το Δίκαιο δεν συνάδει με την Ηθική, τη βούληση της κοινωνίας. Η επίτευξη του τελικού σκοπού, όποιος και να τον διαμόρφωσε (ένας, λίγοι ή όλοι), εξαρτάται από τον τρόπο που επιδιώκεται. Η ενότητα της πολιτείας επιτυγχάνεται καλύτερα όταν άρχει ένας, παρά πολλοί, καθώς αυτός ο ένας επιβάλλει, ακόμη και βίαια, την ενιαία βούλησή του. Ο διαβόητος, ιδιοφυής, N. Machiavelli είναι αποκαλυπτικός: "Ένας ηγεμόνας και προπαντός ένας ηγεμόνας καινούργιος. δεν μπορεί να εφαρμόζει όλα όσα κάνουν τους ανθρώπους να περνιόνται για καλοί, αφού συχνά αναγκάζεται να ενεργήσει ενάντια στην πίστη, ενάντια στο έλεος, ενάντια στην ανθρωπιά, ενάντια στη θρησκεία. Γι΄ αυτό πρέπει νάναι ψυχή έτοιμη να κοιτάζει κατά κει που προστάζουν οι άνεμοι της τύχης κι οι αλλαγές των πραγμάτων και να μην παρατάει το καλό, άμα μπορεί, μα να ξέρει να το γυρίζει και στο κακό όταν αναγκάζεται".

Η αποτελεσματικότητα μιας εξουσίας είναι άλλο σημαντικό χαρακτηριστικό της. Τόσο η ενότητα όσο και η αποτελεσματικότητα είναι ιδιαίτερα σημαντικές σε κατεπείγουσες καταστάσεις (π.χ. πολεμική δραστηριότητα), όταν είναι αναγκαίο να λαμβάνονται τάχιστα αποφάσεις και η καθυστέρησή τους ισοδυναμεί με λήψη κακής απόφασης. Θυμίζει την καρδιοαναπνευστική ανάνηψη, όπου η άμεση εφαρμογή της είναι πιο σημαντικό από κάθε τι άλλο. Ο ευφυής τύραννος τα ξέρει όλα αυτά. Καταφεύγει π.χ. στην πολεμική δραστηριότητα αφενός για να αποστρέψει την προσοχή των αρχομένων από τα πραγματικά τους προβλήματα και αφετέρου για να τους συσπειρώσει γύρω από το πρόσωπό του. Όχι σπάνια η τυραννία υποδύεται τον εκλεγόμενο ηγέτη. Γίνεται ιδιαίτερα επικίνδυνος για τους γείτονές του, αν απειλείται η αυτάρκεια και η ενότητα της επικράτειάς του. Έχομε, φοβούμαι, στη γειτονιά μας τέτοιους δημόσιους άρχοντες

Για το καλό της εξουσίας του ο τύραννος είναι εχθρός της μόρφωσης και της φιλοσοφίας. Αντ΄ αυτών, η παιδεία που επιβάλλει καλλιεργεί την καχυποψία μεταξύ των πολιτών, ακόμη και μεταξύ αδελφών, πατέρα και γιου. Η θρησκεία και ο πατερναλισμός είναι σύμμαχοί του. Εκτελεί έργα βιτρίνας που ενθουσιάζουν και προβλέπεται να μείνουν στους αιώνες. Μ΄ αυτό τον τρόπο σπαταλά πόρους που θα όφειλαν να δαπανηθούν σε έργα υποδομής (νοσοκομεία, σχολεία, λιμάνια, δρόμους, ασφάλεια, κοινωνικές παροχές κλπ). Για την επιβολή της βούλησής του προωθεί το φόβο αντί του σεβασμού. Ο φόβος είναι αρνητικό συναίσθημα και φανερώνει κίνδυνο και ανασφάλεια. Ο σεβασμός είναι θετικό συναίσθημα που προκύπτει από την ηθική αποδοχή της προσωπικότητας του άλλου, τη συνειδητοποίηση της ανώτερης ηθικής ποιότητάς του. Φροντίζει ο τύραννος να εργάζονται όλοι, και μάλιστα πολλές ώρες, έτσι που να μην έχουν χρόνο να ασχοληθούν με την πολιτική, ενώ η εργασία, καταλαμβάνοντας μεγάλο μέρος του χρόνου τους, αλλοτριώνει τον άνθρωπο. Ακόμη και στον (ελαχιστοποιημένο) ελεύθερο χρόνο του δεν σκέφτεται παρά τα προβλήματα της δουλειάς του. Η τυραννία, μπορεί, περισσότερο από κάθε άλλο πολίτευμα, να επιβάλει την τάξη, δίκαιη ή άδικη αδιάφορο, πάντως τάξη, καταφεύγοντας στην αποτελεσματικότητα του φόβου. Αυτό είναι ιδιαίτερα σημαντικό σε περιπτώσεις όπου η αντιπαράθεση μεταξύ ολιγαρχικών ομάδων και σε μια δημοκρατία η οχλοκρατία μπορούν να δημιουργήσουν τέτοια αταξία, που η τυραννία εμφανίζεται σα λύτρωση. "Στη δικτατορία δεν φοβόσουν να αφήσεις την πόρτα σου ανοικτή!", ακούεται μερικές φορές, ξεχνώντας ότι η πόρτα σου μπορούσε να σπάσει για να μπουν μέσα τα όργανα της τάξης. Μηδενική σχεδόν ήταν η εγκληματικότητα και στην Αλβανία του Χότζα.

Σε γενικές γραμμές, η τυραννία μπορεί να διαθέτει εντυπωσιακή αποτελεσματικότητα και ενότητα, που όμως ακυρώνουν την επιδίωξη ευδαιμονίας. Μια δημοκρατία ή ολιγαρχία, προβλέπει στο σύνταγμά της για τέτοιες περιπτώσεις. Έτσι, το σύνταγμά μας προβλέπει αναστολή της ισχύος συγκεκριμένων άρθρων του, περιορίζοντας τις ελευθερίες των πολιτών ώστε να είναι δυνατή η κατεπείγουσα λήψη αποφάσεων, χωρίς τις χρονοβόρες διαδικασίες