Λίγη ιστορία σαν παραμύθι

Μια φορά, ο Ιωάννης, βασιλιάς σε μια μεγάλη χώρα, διαπίστωσε πως οι γαιοκτήμονες της χώρας του εκμεταλλεύονταν άγρια τους αγρότες που δούλευαν στα χωράφια τους, ενώ, με τον πλούτο και τη δύναμη που είχαν αποκτήσει, δεν πειθαρχούσαν στο βασιλιά τους. Εκείνος τότε, με τη βοήθεια και των φτωχών αγροτών, τους κυνήγησε άγρια, τους κατατρόπωσε. Φυσικά, αυτοί δεν το έβαλαν κάτω. Ένοιωθαν πως τους περιόριζε την ελευθερία τους. Κι έτσι ήταν. Κάποια στιγμή πήγαν να δηλητηριάσουν το βασιλιά. Αυτός γλίτωσε, αλλά κήρυξε τότε ένα τρομερό βίαιο πόλεμο, μια τρομοκρατία χωρίς όρια. Του έμεινε στην ιστορία το επώνυμο: "Ο Τρομερός".

Σε άλλο ημισφαίριο, οι κάτοικοι εργάζονταν πολύ αποτελεσματικά, αλλά έδιναν τους φόρους από την αποδοτική εργασία τους σε ένα βασιλιά που δεν κατοικούσε στη χώρα τους. Θεωρούσαν, σωστά, πως, αφού πλήρωναν φόρους, θα έπρεπε να μετέχουν στην νομοθεσία της χώρας τους. Αυτό που είχαν δεν ήταν ελευθερία. Επαναστάτησαν. Νίκησαν. Αποσπάστηκαν από το βασιλιά. Και κήρυξαν αυτό που ονόμασαν δημοκρατία. Βέβαια δεν ήταν ακριβώς δημοκρατία, διότι δικαίωμα για να εκλέγονται και να ψηφίζουν νόμους, είχαν μόνον αυτοί και όχι οι κάτοικοι που βρήκαν εκεί όταν πρωτοεγκαταστάθηκαν. Ούτε οι άλλοι που τους έφερναν με τη βία από άλλη Ήπειρο (όσους δηλαδή επιζούσαν αλυσοδεμένοι στις πανάθλιες συνθήκες του μακρού ταξιδιού τους) για να δουλεύουν γι΄ αυτούς, Ένας μεγάλος αρχηγός της επανάστασης είχε, λέει, δικές του πάνω από 50 τ.χλμ. εκτάσεις, ενώ απασχολούσε περισσότερους από 100 σκλάβους. Η δουλεία - ή ο θάνατος - επιφυλασσόταν για τους δουλευτές τους. Γιώργο τον έλεγαν το μεγαλοκτηματία που ηγήθηκε στην επανάσταση για την ελευθερία των ομοίων του (και τη σκλαβιά των άλλων).

Πολλές γενιές αργότερα στην πρώτη χώρα που περιέγραψα, βρέθηκε ένας ικανός ηγέτης, που στηριζόταν στο μανιφέστο ενός σοφού φιλοσόφου και κατάργησε το σύστημα εκείνο της εκμετάλλευσης. Επαναστάτησε με πολλή βία. Οι άλλες χώρες ανησύχησαν. Κήρυξαν εμπάργκο στη χώρα. Ο ηγέτης άρχισε να παίρνει αυστηρά μέτρα κατά των νοσταλγών της προηγούμενης κατάστασης, που η δυστυχία τους ενισχυόταν, καθώς υπέφεραν από το εμπάργκο που είχε επιβληθεί στη χώρα τους. Αυτός ο μεγάλος ηγέτης πέθανε πρόωρα. Ο διάδοχός του, έπρεπε να σταθεροποιήσει την εξουσία του. Με ένα πρωτοφανές κύμα ανατριχιαστικής τρομοκρατίας, σαν εκείνης του Ιωάννη του Τρομερού, εξόντωσε όλους τους πρώην συνεργάτες του στην επανάστασή τους κατά του άδικου καθεστώτος τους.

Τα παραπάνω δεν είναι παραμύθια. Ιστορίες σαν τις παραπάνω έχουν να επιδείξουν όλες οι χώρες. Ένας άνθρωπος ή μια τάξη ανθρώπων επιβάλλει την τάξη που, στην καλή περίπτωση αποσκοπεί στην ευδαιμονία των πολιτών τους. Για να επιβληθεί, χρειάζεται υφισταμένους που εκτελούν τις εντολές του. Αυτοί εκμεταλλεύονται τη θέση τους, τυραννούν τους πολίτες, πλουτίζουν, δυναμώνουν και αρχίζουν να αμφισβητούν την πρωτεία της ηγεσίας τους. Αυτή τους επιβάλλει περιορισμούς στερώντας τους πολλές ελευθερίες. Εκείνοι επαναστατούν. Μάχονται και μεταξύ τους. Κι όποιος νικήσει. Κάποιος τέλος επιβάλλεται και εφαρμόζει ακόμη μεγαλύτερη βία για να στερεώσει τη θέση του. Όλα αυτά στο όνομα της Ελευθερίας. Μα όταν η δική μου ελευθερία στηρίζεται στη σκλαβιά που επιβάλλω σε κάποιους άλλους, αυτή δεν είναι ελευθερία. Τι είναι λοιπόν ελευθερία;

Πολλοί προσπάθησαν να ορίσουν τι είναι ελευθερία. Ο πρύτανης των ορισμών από τα Στάγειρα, ορίζει την ελευθερία συγκείμενη από δύο στοιχεία: "Ἓν μὲν τὸ ἐν μέρει ἂρχειν καὶ ἂρχεσθαι…ἓν δὲ  τὸ  ζῆν  ὡς βούλεταἱ  τις" Αυτονόητο μοιάζει το δεύτερο. Ζω ελεύθερος όταν "μπορώ να κάνω ό,τι θέλω να κάνω". Το "μπορώ" έχει δύο συνιστώσες. Μία αντιστοιχεί στο αισθητό Εγώ, σημαίνει "δύναμαι". Σημαίνει ότι αντιστέκομαι στους περιορισμούς που μου επιβάλλει ο φυσικός κόσμος. Η άλλη αντιστοιχεί στο κοινωνικό Εγώ. Σημαίνει "επιτρέπεται". Σημαίνει ότι αντιστέκομαι στους περιορισμούς που μου επιβάλλει ο έλλογος κόσμος, η κοινωνία. Δεν πάνε μαζί. Η αύξηση του "δύναμαι" επιβάλλει εξειδίκευσή του καθενός, που όμως έτσι εξαρτάται ολοένα περισσότερο από τους άλλους που περιορίζουν τα "επιτρέπεταί" τους. Ο ορισμός του Αριστοτέλη ενέχει όμως και την πρώτη συνιστώσα που δείχνει μια αμοιβαιότητα, μια ισότητα. Αναγνωρίζει ότι χρειάζεται κάποιος να άρχει και να άρχεται, χωρίς να διευκρινίζει πώς είναι δυνατό. Ο Αριστοτέλης είχε ζήσει στην Αθηναϊκή δημοκρατία όπου όλοι οι πολίτες, με κλήρωση ήταν σε κάποια φάση της ζωής τους άρχοντες και σε μιαν άλλη αρχόμενοι. Σημαίνει όμως η φράση όχι μόνο τη διαδοχική εναλλαγή μεταξύ "άρχειν" και "άρχεσθαι", αλλά και την ταυτόχρονη ύπαρξη μιας ιεραρχίας όπου καθένας πειθαρχεί σε ανωτέρους του και επιβάλλει πειθαρχία σε κατωτέρους του. Στην Αθηναϊκή δημοκρατία γινόταν εκπεριτροπής εναλλαγή των αρχών με κλήρωση (εκτός από μια μικρή ηγεσία στην οποίαν απαιτούνταν ειδικές γνώσεις και πείρα και η οποία εκλεγόταν, δεν κληρωνόταν). Μ΄ αυτό τον τρόπο, ενώ υπήρχε ιεραρχία των ρόλων, δεν υπήρχε ιεραρχία των προσώπων, παρά μόνον ενόσω κάποιος διαδραμάτιζε το συγκεκριμένο ρόλο του στο έργο της κοινωνίας.

Ο I. Kant προχώρησε παραπέρα. Εννοούσε ότι η ελευθερία δεν είναι μόνο παθητική, αλλά και ενεργητική. Δηλαδή ελευθερία δεν είναι το να μην κάνεις ό,τι σε υποχρεώνει να κάνεις το περιβάλλον σου, άλογο και έλλογο, αλλά το να κάνεις ό,τι εσύ θέλεις. Αυτό προϋποθέτει ότι εσύ έχεις σκοπό. Και ο σκοπός σου είναι προσωπικός, αποκλειστικά δικός σου. Τα άλλα ζώα έχουν μόνον επιθυμίες, από ανάγκη είτε περιβαλλοντική είτε ταλαντούμενη μόνη της, αλλά δεν έχουν σκοπούς που μπορούν να πλάθονται από καθένα, όπως μπορεί ο άνθρωπος. Η απουσία σκοπού, στερεί το έλλογο ον από ένα κύριο στοιχείο που τον ξεχωρίζει από τα άλλα ζώα. Θα πω ένα παράδειγμα.

Βγήκα από το σπίτι μου να πάω στο θέατρο. Αυτός είναι ο σκοπός μου. Στο δρόμο συναντώ ένα φίλο μου. "Γιατί να πάς στο θέατρο; Ψεύτικη θλιβερή ιστορία είναι. Δεν πάμε καλύτερα να φάμε και να πιούμε, να διασκεδάσουμε σε μια ταβέρνα; Πραγματική ιστορία!" Δεν είμαι ελεύθερος να πάω με το φίλο μου; Όχι, θάλεγε η σκέψη του Καντ. Για να είμαι πραγματικά ελεύθερος σημαίνει πως δεσμεύομαι από την μοναδικά δική μου σκέψη, το σκοπό μου. Αν παρασυρθώ από τη δελεαστική πρόταση του φίλου μου, δεν συμπεριφέρομαι ελεύθερα. Χωρίς σκοπό είμαι έτοιμος να φάω το δόλωμα, να μου καρφωθεί το αγκίστρι και να γίνω ο υπηρέτης, ο δούλος, το όργανο κάποιου άλλου. Μόνοι περιορισμοί αυτής της ελευθερίας είναι αφενός οι φυσικοί νόμοι και αφετέρου η αντίστοιχη ελευθερία των άλλων.