Σταθμοί προόδου

Το ανθρώπινο είδος προοδεύει. Η πρόοδος είναι συνεχής, αλλά μπορούν να επισημανθούν σχηματικά κάποιοι σταθμοί σ΄ αυτή την πορεία. Είναι όπως οι διαδοχικοί σταθμοί στη διαδρομή κάθε τρένου. Ξεκινώντας από τότε που εμφανίστηκε το ζώο Homo, πριν από πάνω από 100 000 χρόνια, να πώς βλέπω τέτοιους σταθμούς.

Πρώτος σταθμός εντελώς ζωώδης. Κυνηγώ θηράματα και μαζεύω καρπούς για να χορτάσω την πείνα μου. Η πτώση της συγκέντρωσης κάποιων θρεπτικών ουσιών, όπως το σάκχαρο, στο αίμα κινητοποιεί μια πανστρατιά νευρικών και ορμονικών αντιδράσεων που οδηγεί στην αναζήτηση τροφής, ενώ συνοδεύεται από το δυσάρεστο συναίσθημα της πείνας. Η αρχή αυτής της δραστηριότητας όμως αυτοδιεγείρεται. Με το χορτασμό τα πάντα ηρεμούν και χαλαρώνουν, ώσπου είτε αφού περάσει κάποιο διάστημα να παρουσιασθεί κατάλληλο ερέθισμα, καρπός ή θήραμα, ή περάσει περισσότερη ώρα για να εμφανισθεί η πείνα και να επιστρατευθούν αυτόματα οι ενέργειες για την αναζήτηση τροφής.

Δεύτερος σταθμός. Εκτρέφω ζώα και καλλιεργώ καρπούς για να τα έχω αμέσως μόλις αισθανθώ πείνα, πριν γίνει αυτή δυσάρεστο συναίσθημα. Αυτή η δραστηριότητα προαπαιτεί κατασκευή εργαλείων. Κοινωνία!

Τρίτος σταθμός. Η καλλιέργεια καρπών και η εκτροφή ζώων παράγει παραπάνω από όσα μπορώ να καταναλώσω. Τα αποθηκεύω λοιπόν. Τα αποθηκευμένα αγαθά, αν δεν είναι ζωντανά, φθείρονται και σε λίγο διάστημα είναι απλώς απορρίμματα, κατάλληλα μόνο για ανακύκλωση.

Τέταρτος σταθμός. Καθώς μου λείπουν άλλα αγαθά, όπως προβιές για να καλυφθώ από το κρύο, εργαλεία για να κάνω αυτά που θέλω, κινητοποιούμαι, φεύγω από την περιοχή που είναι κατάλληλη για την παραγωγή τροφών, όπως κοιλάδες ποταμών, και μεταφέρομαι κατά μήκος φυσικών οδών, όπως είναι η διασταύρωση ποταμών με άλλες φυσικές οδούς, π.χ. φυσικά λιμάνια. Εκεί συναντώ άλλους που έχουν μεταφέρει τα δικά τους προϊόντα που τους έχουν περισσέψει και τα ανταλλάσσω με τα δικά μου. Όφελος για όλους.

Πέμπτος σταθμός. Στους τόπους της συνάντησης και των ανταλλαγών δημιουργούνται νέες ανάγκες. Χρειάζονται π.χ. αποθήκες για τα ανταλλάξιμα αγαθά και υπηρεσίες όπως για το χτίσιμο των δομών, την ασφάλεια των εμπόρων και ολοένα μεγαλύτερη ποικιλία απασχολήσεων.

Έκτος σταθμός. Όλα τα παραπάνω οργανώνονται με κατανομή δραστηριοτήτων και ανταλλαγές υπηρεσιών και αγαθών. Κάποιοι κάνουν κάτι, άλλοι κάτι άλλο, ο ένας συμπληρώνει τον άλλο και όλοι υπηρετούν κοινό σκοπό. "Τόνα χέρι νίβει τάλλο και τα δυο το πρόσωπο". Πολιτεία!

Σε όλη αυτή την πορεία που συνεχίζει να εξελίσσεται μου δημιουργούνται ερωτήματα στα οποία εγώ τουλάχιστον δεν έχω απάντηση. Γιατί η πεινασμένη λέαινα, που τρώει για να χορτάσει ό,τι ζωντανό βρίσκεται γύρω της δεν τρώει τα παιδιά της αλλά προτιμά να τα βυζαίνει; Γιατί ο πεινασμένος λέοντας δεν τρώει τη λέαινα, αλλά προτιμά να κάνει έρωτα μαζί της; Προφανώς φυσιολογικοί και ψυχολογικοί μηχανισμοί, με βάση πιθανώς την όσφρηση αποτρέπουν τέτοια ενδεχόμενα. Οι έγκυες γυναίκες βιώνουν περίεργες αλλοιώσεις στην όσφρηση και στη γεύση και ο ρόλος της όσφρησης και της γεύσης με το φιλί παίζουν κυρίαρχο ρόλο στην ερωτική πράξη. Τους σκύμνους προφανώς τους προστατεύει η μητέρα τους ενάντια στη βουλιμία των πατέρων τους, που φυσικά δεν αναγνωρίζουν καμιά σχέση μ' αυτούς. Όλα αυτά έχουν το υπερβατικό τέλος τους, την αποτροπή των ολέθριων ενδεχομένων που αναφέρθηκαν παραπάνω για τη διατήρηση του είδους. Το σύνολο των πολύπλοκων αλυσίδων από αντανακλαστικά όπου η απόκριση στο ένα είναι ερέθισμα για το επόμενο, ονομάζεται συχνά ένστικτο, υπονοώντας για κάποιους πως υπάρχει μια έλλογη σκοπιμότητα, όπως του Θεού. Σ΄ αυτή τη σκοπιμότητα, στις ειδικές περιπτώσεις των σχέσεων μεταξύ ομοειδών ζώων επικρατεί το ένστικτο της διατήρησης του είδους πάνω στο ένστικτο της αυτοσυντήρησης, δηλαδή ο αλτρουϊσμός πάνω στον εγωισμό. Η (ψευδο;)φιλοσοφία της Ayn Rand που στήριξε το νεοφιλελευθερισμό και ισχυρίσθηκε ότι είναι αντικειμενική βασιζόμενη στη βιολογία, υποστήριξε πώς ο εγωισμός είναι η φυσιολογική ιδιότητα του ανθρώπου, ενώ ο αλτρουϊσμός είναι μια νοσηρή ιδιότητα που εξαπλώθηκε ουσιαστικά με το Χριστιανισμό.

Η απάντηση στα ερωτήματα δεν είναι βέβαια απλή. Αν π.χ. το ζώο δεχθεί μια επίθεση εκ των έξω, από άλλο θηρευτή ή από μια πυρκαγιά στο δάσος που ζει αναμένεται να φροντίσει μάλλον τη ζωή του παρά τη ζωή του ομοειδούς ζώου του, παιδιού ή ερωτικού συντρόφου. Αυτές όμως δεν είναι φυσιολογικές αντιδράσεις, αλλά πανικός σε ασυνήθιστες συνθήκες.

Ο άνθρωπος με την "ελευθερία της βούλησης" που διαθέτει, μπορεί να επιλέγει πώς θα ζήσει. Οι διαφορές του αρχίζουν κυρίως από το δεύτερο σταθμό που ανέφερα, όταν επιλέγει πόσο αγελαία, σαν τους λύκους, ή πόσο κοινωνικά, σαν τις μέλισσες θέλει να ζήσει. Και τα δυο τα μπορεί. Έτσι, στον τέταρτο σταθμό επιλέγει να είναι και αγελαίο και κοινωνικό ζώο, δηλαδή πολιτικό. Ήδη όμως από το δεύτερο σταθμό έχει αρχίσει η βία μέσα στο ίδιο το είδος.

Σήμερα, δεν ξέρω σε ποιο στάδιο "προόδου" βρισκόμαστε. Ο άνθρωπος, έχει αναδειχθεί σε μεγάλο Μάστορα της βίας, με την οποίαν Έχει, ή νομίζει πως έχει, κατακτήσει τη Φύση. Το "Έχω" σημαίνει πως μπορώ και να καταστρέψω το κτήμα μου. Οπωσδήποτε έχει δημιουργήσει τις προϋποθέσεις για να την καταστρέψει, είτε με στιγμιαία, πυρηνική, ενέργεια είτε με χρόνια δηλητηρίασή της από τα απορρίμματά του που δεν προλαβαίνουν πια να ανακυκλωθούν. Νομίζει πως εξουσιάζει τη φύση, ξεχνώντας ότι φύση δεν είναι μόνο ό,τι συμβαίνει στη γη, αλλά ό,τι συμβαίνει στο Σύμπαν. Και αυτό δεν μπορεί να το κάνει ό,τι θέλει, ακόμη και αν από την εποχή του Σπούτνικ άρχισε να το επιχειρεί. Η τεχνολογία με την οποίαν δεσπόζει πάνω στη γήινη φύση προκύπτει από τη γνώση που σωρεύεται η μια πάνω στην άλλη σε μια ασταμάτητη πορεία. Η τεχνολογία δεν έχει όμως ηθική. Μπορεί να χρησιμοποιηθεί για να ικανοποιήσει τον αλτρουϊσμό ή τον εγωισμό, στρεφόμενη τότε όχι μόνο εναντίον της μη έλλογης φύσης, αλλά και κατά της έλλογης, των άλλων ανθρώπων.

Η τεχνητή νοημοσύνη, πανίσχυρη, χωρίς τυχαία σφάλματα, μπορεί να υπαγορεύσει σωτηρία κυριαρχώντας πάνω στην ανθρωπότητα. Γίνεται όμως αφέντρα, αντί υπηρέτρια, σαν τον Big Brother του G. Orwell. Δεν κάνει τυχαία σφάλματα, αλλά κάνει συστηματικά σφάλματα, έχει προκαταλήψεις, που έχουν χαραχτεί πάνω της από τους αρχικούς προγραμματιστές της. Ο νόμος της εντροπίας, της αναπόφευκτης πορείας προς την τυχαιότητα είναι η μόνη ακατάβλητη δύναμη για να την χαλιναγωγήσει. Μια αρχή επιλεγόμενη με βάση την τυχαιότητα (όπως η βουλή στην Αθηναϊκή δημοκρατία) είναι ίσως η μόνη ελπίδα.