Άτομα και συνέχεια

Ο πατέρας μου αγαπούσε τη μουσική. Δεν είχε διδαχθεί να παίζει κάποιο όργανο, αλλά γνώριζε τις νότες και έπαιζε λίγο μαντολίνο, ενώ προσπαθούσε και να γρατζουνάει ένα βιολί. Μου άρεσε, μικρό παιδί, να τον ακούω και προτιμούσα το βιολί από το μαντολίνο. Το προτιμούσα από το πιάνο και μου άρεσε η φλογέρα. Τώρα που τα θυμούμαι όλα αυτά, κατάλαβα πού στηριζόταν η προτίμησή μου. Τα πνευστά και τα έγχορδα με δοξάρι βγάζουν συνεχείς ήχους, ενώ τα κρουστά βγάζουν ήχους διακεκομμένους. Ο συνεχής ήχος έμοιαζε περισσότερο με την ανθρώπινη φωνή όταν τραγουδούσαμε. Αργότερα, βέβαια, στην αρχή της ήβης, άρχισα να απολαμβάνω και την κιθάρα και το σαντούρι και, ασφαλώς, το πιάνο που έχει τις μεγαλύτερες δυνατότητες από οποιοδήποτε άλλο μουσικό όργανο. Γιατί όμως να μου ταιριάζει και να μου αρέσει περισσότερο το συνεχές από το διακεκομμένο;

Το πρόβλημα επισημάνθηκε από την αρχαιότητα, όταν, πρώτος ο Δημόκριτος υποστήριξε ότι το Σύμπαν, που το βλέπομε να αποτελείται από συνεχή τμήματα, αποτελείται από ακατάτμητα κομματάκια που τα ονόμασε άτομα. Τα άτομα που εννοούσε τότε αντιστοιχούν στα σημερινά μόρια, αλλά η αντίληψή του επεκτείνεται με τις σύγχρονες γνώσεις, που αναγνωρίζουν ότι το μικρότερο κομματάκι υλικού κόσμου που μπορεί να υπάρχει είναι μια ελάχιστη ποσότητα ενέργειας που έχει ονομασθεί κβάντο.

Και γιατί αυτός ο κόσμος που είναι κατατεμαχισμένος, μας φαίνεται συνεχής; Η απάντηση έχει δοθεί. Πρόκειται για μια "ατέλεια" τον αισθητήριων οργάνων μας. Αν πιέζομε ταυτόχρονα δύο κοντινά σημεία του δέρματός μας με δυο αιχμές, τις νιώθομε σα μία αν στη ράχη μας απέχουν μεταξύ τους ως 2-3 εκατοστά, ενώ στις άκρες των δακτύλων μας αν απέχουν μεταξύ τους 1-2 χιλιοστόμετρα. Η "ατέλεια" αυτή οφείλεται στο ότι ένα αισθητικό νεύρο πριν καταλήξει στο δέρμα διακλαδίζεται σε πολλούς κλάδους, έτσι που οποιοσδήποτε από αυτούς και αν ερεθισθεί καταλήγει στο ίδιο σημείο του εγκεφάλου μας και ολόκληρη την περιοχή της διακλάδωσης τη νιώθομε σαν ένα σημείο. Το ίδιο ισχύει και για όλα τα άλλα αισθητήριά μας. Ισχύει π.χ. και για την όρασή μας και για την ακοή μας. Ένας ήχος που τον ακούμε συνεχή στην πραγματικότητα είναι μια ταλάντωση του αέρα με συχνότητα που μπορεί να κυμαίνεται περίπου από 16 ως 15 000 παλμούς στο δευτερόλεπτο. Σε χαμηλότερη συχνότητα τον παλμό τον νιώθομε με την αφή όχι με το αυτί, σαν μια δόνηση αποτελούμενη από κομματάκια κίνησης. Σε συχνότερη πάνω από το ανώτερο όριο απλώς δεν ακούμε τον ήχο και μιλάμε τότε για υπέρηχο.

Το ενδιαφέρον είναι ότι η ψευδής αντίληψη της συνέχειας στο χώρο υπάρχει και στο χρόνο. Αν διεγείρεται ένα αισθητήριό μας και ξαφνικά παύει η διέγερσή του, το αντίστοιχο αίσθημα δεν εξαφανίζεται αμέσως. Αυτό ισχύει π.χ. για την όραση. Και τότε γίνονται παράδοξα πράγματα. Για παράδειγμα, αν τοποθετήσουμε απέναντι σε ένα άσπρο τοίχο ένα κόκκινο πανί ορισμένου σχήματος, το παρατηρούμε και ξαφνικά το αποσύρουμε, θα συνεχίσουμε για λίγα δευτερόλεπτα να βλέπουμε το ίδιο σχήμα στον τοίχο, αλλά σε χρώμα πράσινο. Εδώ το φαινόμενο είναι λίγο πιο σύνθετο. Δηλαδή, όσο βλέπαμε το κόκκινο, κουράστηκε η όραση του ερυθρού και όταν αποσύρθηκε, στη θέση του βλέπομε το συμπληρωματικό του, ό,τι έμεινε δηλαδή από το φάσμα όλων των χρωμάτων. Αυτό το φαινόμενο το εκμεταλλευόμαστε στον κινηματογράφο. Αν κομματιάσουμε μια κίνηση, π.χ. το περπάτημα ενός αλόγου, σε μικρά διαδοχικά στιγμιότυπα το βλέπομε συνεχές. Αρκεί οι διαδοχικές στοιχειώδεις κινήσεις να είναι ταχείες, περίπου 16-25 εικόνες στο δευτερόλεπτο.

Πόσο ατελή πλάσματα είμαστε! Πεπερασμένα. Για φανταστείτε όμως, αν μπορούσαμε να διακρίνουμε τα άτομα ένα-ένα, ο κόσμος θα μας φαινόταν ένα απεριόριστο σύνολο σημειακών στοιχείων ατάκτως ερριμμένων. Αυτή η "ατέλεια" των αισθητηρίων μας μάς επιτρέπει να ομαδοποιούμε όχι μόνο αισθητά αντικείμενα, αλλά και νοητές έννοιες. Έτσι από τα "είδη" σχηματίζονται "κατηγορίες", όπως τις περιέγραψε ο Αριστοτέλης, ομάδες δηλαδή με κάποιο κοινό στοιχείο των μελών τους, που τις κάνει να διαφέρουν από άλλες κατηγορίες, να διακρίνονται μεταξύ τους. Αυτή η διαρκής ταξινόμηση είναι το θεμέλιο κάθε επιστήμης, κάθε ανθρώπινα δυνατής γνώσης.

Και προχωρώ. Ένας απεριόριστος αριθμός από σημειακά υλικά στοιχεία θα ήταν ένα χάος. Ναι, έτσι είναι το Σύμπαν, αλλά καθώς αντιλαμβανόμαστε ομάδες, κατηγορίες, σημείων που σχηματίζουν, μας φαίνεται ένα συνεχές. Αυτό διαφέρει, αλλά σχετίζεται με άλλες ομάδες. Και σχέση τους είναι ένας Λόγος, όπως ο λόγος α/β. Από τη στιγμή που υπάρχει Λόγος, αυτός μπορεί να είναι τυχαίος, αλλά και να μην είναι, αλλά να ανταποκρίνεται σε ένα αφηρημένο μαθηματικό πρότυπο. Μια από τις ιδανικές περιπτώσεις είναι αυτός ο λόγος να είναι μια ημιτονοειδής καμπύλη, οπότε αυτή είναι η βάση της αρμονίας. Κι από τη στιγμή που αναγνωρίζομε την αρμονία στο Σύμπαν, αυτό μεταμορφώνεται σε Κόσμο, δηλαδή κάτι σαν κόσμημα. Η αρμονία, η απλή μαθηματική σχέση, όπως η σχέση 1:2 ή η σχέση 2:3, που πάνω της στηρίζεται η μείζων συγχορδία στη μουσική, το ματζόρε, αυτή μας ευχαριστεί. Γιατί; Με απλά λόγια, η απλή μαθηματική σχέση, όπως η απλή αριθμητική σαν της μείζονος συγχορδίας ή σαν την ημιτονοειδή ταλάντωση ή σαν τη σχέση "φ" (από τη λέξη Φειδίας), μας χαλαρώνει. Η χαλάρωση, εφόσον δεν συμπίπτει με μια φάση μας γενικευμένης διέγερσης, όπως όταν κυνηγάμε να βρούμε τροφή ή τρέχομε να φύγουμε από κάποιον που μας κυνηγά ή απλώς όταν οδηγούμε αυτοκίνητο, μας είναι ευχάριστη. Μια ρυθμική επανάληψη ενός ασθενούς ερεθίσματος μπορεί να μας χαλαρώνει τόσο πολύ που να μας υπνωτίζει. Μια δεντροστοιχία σε ένα μεγάλο ευθύ αυτοκινητόδρομο, είναι ένα τέτοιο οπτικό ρυθμικό ερέθισμα, καθώς τρέχομε και πέφτει στο μάτι μας ρυθμικά σκιά και φως, μπορεί να μας κάνει να κοιμηθούμε. Κανονικά όμως η χαλάρωση μας είναι ευχάριστη. Και σ΄ αυτή την ευχαρίστηση είναι που απευθύνεται από φυσιοψυχολογική άποψη κάθε τέχνη, εικαστική και παραστατική.

Δε χρειάζεται να πω πολλά για τη σημασία του Λόγου, της σχέσης, μεταξύ συνεχών οντοτήτων για το περιεχόμενο των γνώσεών μας. Δεν υπάρχει επιστήμη χωρίς Λόγο, χωρίς λογική. Ναι, ο πραγματικός κόσμος, αυτός που είναι προσιτός με τις αισθήσεις μας, είναι κβαντωμένος, κατακερματισμένος σε μικρότατα κομματάκια. Ο νοητός κόσμος όμως, αυτός που αντιλαμβανόμαστε με το νου μας, είναι συνεχής, αποτελούμενος από σχέσεις, λόγους δηλαδή, μεταξύ τους. Σ΄ αυτή την ιδιαιτερότητά μας στηρίζεται η κυριαρχία μας πάνω στα λοιπά δημιουργήματα της φύσης.