Τα συμπεράσματα της 16ης Πανελλήνιας Συνόδου των Φορέων Διαχείρισης Στερεών Αποβλήτων (ΦοΔΣΑ)

Με τις παρουσιάσεις, τις ομιλίες, τις παρεμβάσεις, τους προβληματισμούς και τις διαπιστώσεις που διατυπώθηκαν από τους εκπροσώπους της Ελληνικής Πολιτείας, των θεσμικών οργάνων της Αυτοδιοίκησης, των αρμόδιων Φορέων, Οργανισμών και Αρχών, της Ευρωπαϊκής Επιτροπής και του μηχανισμού JASPERS, καθώς και από τους εισηγητές και τους παρεμβαίνοντες στο διήμερο των συζητήσεων που πραγματοποιήθηκαν στο πλαίσιο της 16ης Πανελλήνιας Συνόδου των Φορέων Διαχείρισης Στερεών Αποβλήτων στην πόλη των Χανίων, στις 20-21 Ιουνίου 2024, αναδείχτηκαν σημαντικά ζητήματα:

Ι. Κυρίαρχο και μείζον, είναι πως η χώρα βρίσκεται σε ένα εξαιρετικά κρίσιμο σημείο ευαίσθητης ισορροπίας σε ότι αφορά την επίλυση της εξίσωσης των προϋποθέσεων για την εξομάλυνση της ροής των χρηματοδοτήσεων έργων διαχείρισης απορριμμάτων του προγράμματος «Περιβάλλον & Κλιματική Αλλαγή (ΠΕΚΑ) 2021 – 2027». Οι παρατεταμένες και έως τώρα άγονες διαπραγματεύσεις μεταξύ των αρμόδιων Υπουργείων και της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, έχουν επιφέρει εξίσου παρατεταμένη «στάση αναμονής» στην εξέλιξη ενός κρίσιμου αριθμού ήδη συμβασιοποιημένων έργων Μονάδων Επεξεργασίας / Ανάκτησης Απορριμμάτων ( ΜΕΑ / ΜΑΑ), φέρνοντας ιδίως τον σχετικό κατασκευαστικό κλάδο, καθώς και τους Φορείς – κύριους των έργων (ΦοΔΣΑ) στα όρια των αντοχών τους. Το σοβαρό αυτό ζήτημα υπερτονίστηκε στις ομιλίες, τόσο από πλευράς του Υπουργείου Περιβάλλοντος – Ενέργειας (ΥΠΕΝ) από τον Γενικό Γραμματέα Συντονισμού Διαχείρισης Αποβλήτων, όσο και από την πλευρά των αναδόχων των έργων, καθώς επίσης και από παρεμβάσεις εκπροσώπων των ΦοΔΣΑ.

ΙΙ. Περαιτέρω, τόσο το ανωτέρω κυρίαρχο, όσο και άλλα σημαντικά ζητήματα που είχαν αναδειχθεί κατά την 15η Πανελλήνια Σύνοδο των ΦοΔΣΑ (Καλαμάτα, 2-3 Νοεμβρίου 2023) παραμένουν είτε σε στασιμότητα, είτε σε αργή εξέλιξη, δείχνοντας πως η χώρα μας πρέπει να ξεπεράσει εμπόδια, να επιταχύνει τον βηματισμό της, όχι αύριο, αλλά σήμερα, τώρα, να εξειδικεύσει τον οδικό της χάρτη για την επίτευξη των στόχων στη διαχείριση των αστικών στερεών αποβλήτων και να παραμείνει συνεπής σε μια σταθερή, αταλάντευτη και αποτελεσματική πορεία.

Ειδικότερα, μεταξύ των συμπερασμάτων της προ οχταμήνου 15ης Πανελλήνιας Συνόδου, είχαν επισημανθεί τα εξής :

«1. Παρότι η Ελλάδα έχει κάνει αξιόλογα βήματα, ως προς τις υποδομές ΜΕΑ / ΜΕΒΑ, εν τούτοις ο σχεδιασμός των ΠΕΣΔΑ 2016 – 2020, όχι μόνο δεν έχει ολοκληρωθεί, αλλά βρίσκεται σε μια κρίσιμη περίοδο σε χρηματοδοτικό και διαχειριστικό επίπεδο.

1. Η ανακύκλωση και η ανάπτυξη ΔσΠ διακριτών ρευμάτων, βρίσκονται σε στασιμότητα, ιδίως σε σχέση με τους στόχους του ΕΣΔΑ 2020 – 2030 και την ενδιάμεση χρονολογία του 2025, γεγονός που, όπως ρητά αναφέρθηκε, οδηγεί στην ανάγκη υποβολής πρότασης από τη χώρα, για την αναθεώρηση και τη χρονική μετατόπισή τους. Παράλληλα, χρόνια ζητήματα ελλειμμάτων ή μη εφαρμογής του θεσμικού πλαισίου, ιδίως σε ότι αφορά τους παραγωγούς συσκευασιών, έχουν απορρυθμίσει το σύστημα και συνακόλουθα τις επιδόσεις της χώρας στην ανακύκλωση. Στο πλαίσιο της ανάγκης ενίσχυσης της ανακύκλωσης, χαιρετίζεται θετικά η πρόθεση του ΥΠΕΝ για την εκπόνηση ενός νέου χάρτη μεταρρυθμίσεων, ικανού να παράξει τα προσδοκώμενα αποτελέσματα.

2. Η τελευταία τριετία χαρακτηρίζεται από ευρεία αναθεώρηση του θεσμικού πλαισίου, με ενσωμάτωση και εναρμόνιση των Οδηγιών της ΕΕ, ενώ παράλληλα, μετά το ΕΣΔΑ και την τροποποίησή του, βρίσκονται σε διαδικασία αναθεώρησης οι Περιφερειακοί και Τοπικοί Σχεδιασμοί ΠΕΣΔΑ & ΤοΣΔΑ. Ωστόσο τα ΠΕΣΔΑ που ήδη έχουν αναθεωρηθεί, χρήζουν προσαρμογής, σύμφωνα με το ΠΕΚΑ 2021 - 2027 και τις συστάσεις τις Ευρωπαϊκής Επιτροπής οι οποίες εξειδικεύονται από τις αρμόδιες υπηρεσίες του ΥΠΕΝ, ιδίως σε ότι αφορά το επενδυτικό σχέδιο των ΠΕΣΔΑ, γεγονός που μεταθέτει χρονικά την ολοκλήρωση της εκπόνησης και της έγκρισής τους. Μάλιστα, προς συντόμευση των καθυστερήσεων, ανακοινώθηκε κεντρική διαδικασία προσαρμογής όλων των ΠΕΣΔΑ, σε συνεργασία με τους ΦοΔΣΑ.

Για την αποφυγή ακόμα μεγαλύτερων καθυστερήσεων, κατά την άποψη του Δικτύου, είναι απολύτως απαραίτητη η συμφωνία ενός οδικού χάρτη συνεργασίας όλων των εμπλεκόμενων φορέων και υπηρεσιών, με σκοπό την πλήρη και εμπεριστατωμένη ενημέρωση των ΦοΔΣΑ, ως μοναδικών τελικών δικαιούχων, για το σύνολο των αναγκών και προϋποθέσεων που θέτει το νέο ΕΣΠΑ, όπως ο νέος ΓΑΚ, η εφαρμογή της prorata για τη χρηματοδότηση, κλπ.

1. Η αιρεσιμότητα του ΠΕΚΑ 2021 – 2027 για τεχνικά άρτια ΠΕΣΔΑ (σύμφωνα με το σημείο 3), προοιωνίζει πως οι πόροι του προγράμματος μπορούν να είναι διαθέσιμοι μετά την ολοκλήρωση των Περιφερειακών Σχεδιασμών. Υπ΄αυτό το πρίσμα, αναδεικνύεται το κρίσιμο ζήτημα της ομαλής χρηματοδότησης των Μονάδων που βρίσκονται σε φάση υλοποίησης και την κάλυψη του χρηματοδοτικού «κενού», για το οποίο εκφράστηκε η βούληση της ελληνικής πολιτείας.

2. Οι βασικοί όροι του εγκεκριμένου προγράμματος ΠΕΚΑ 2021 – 2027, περιλαμβάνουν τα εξής:

3. Είναι επιλέξιμη η χρηματοδότηση των Μονάδων Επεξεργασίας Απορριμμάτων, με την κατηγορηματική υποχρέωση του μετασχηματισμού τους σε Μονάδες Ανάκτησης & Ανακύκλωσης (RRF).

4. Η χρηματοδότηση πλέον, έχει ως πυλώνες αναφοράς:

5. Την ολιστική προσέγγιση του σχεδιασμού, ο οποίος περιλαμβάνει κυρίως την εφαρμογή των διακριτών ρευμάτων, δηλαδή την οργάνωση αποτελεσματικής και ευρείας ΔσΠ, πριν την είσοδο στις Μονάδες.

6. Τη φιλοσοφία των RRF ως επενδύσεων με αξιόπιστους εταίρους – ΦοΔΣΑ & Δήμους – που θα αλληλοδεσμεύονται για την επίτευξη αποτελεσμάτων.

7. Η νέα εποχή των RRF σε σχέση με την επιλεξιμότητα των δαπανών, δημιουργεί νέους συσχετισμούς σε σχέση με το καθεστώς prorata και τα ποσοστά δημόσιας χρηματοδότησης. Τα ζητήματα των τεχνικών όρων RRF, των κρατικών ενισχύσεων και του κατ’ αναλογία υπολογισμού επιχορήγησης (prorata) εξειδικεύτηκαν από τους JASPERS, υπογραμμίζοντας τη σημασία και την κρισιμότητα των νέων σχεδιασμών σε τεχνικό και οικονομικό επίπεδο.

8. Η μετάβαση στη νέα εποχή της ανάκτησης και της ανακύκλωσης, σύμφωνα με το ΠΕΚΑ 2021 – 2027 και τα αναθεωρημένα ΠΕΣΔΑ, απαιτεί περισσότερα εφόδια και μεγαλύτερη ενίσχυση της προσπάθειας, ιδίως με ικανούς και ευέλικτους ΦοΔΣΑ και με ενδυναμωμένους Δήμους, καθώς και με εμπροσθοβαρή αξιοποίηση της Τεχνικής Βοήθειας για τους ΦοΔΣΑ που προβλέπεται στο ΠΕΚΑ 2021 - 2027. Ειδικά η στελέχωση των ΦοΔΣΑ αναδεικνύεται στην πλέον ικανή και αναγκαία συνθήκη για την αποτελεσματική εφαρμογή του όλου σχεδιασμού και την αντιμετώπιση των προκλήσεων της νέας προγραμματικής περιόδου, ιδιαίτερα μετά την ανακοίνωση πρόθεσης νομοθετικής ρύθμισης και – πλην εξαιρέσεων – συγχωνεύσεων σε έναν ΦοΔΣΑ ανά Περιφέρεια. Είναι χαρακτηριστική η ομόθυμη ανάδειξη του θέματος, τόσο από το σύνολο των εκπροσώπων των ΦοΔΣΑ, όσο και από τους εκπροσώπους της ΚΕΔΕ.»

Η 16η Πανελλήνια Σύνοδος του ΔιΦοΔΣΑ ανέδειξε πως σε σχέση με τα ανωτέρω συμπεράσματα, ελάχιστη πρόοδος έχει συντελεστεί, και συγκεκριμένα :

• Το σημείο 1 αναδείχθηκε ως το κρισιμότερο όλων, όπως επισημάνθηκε στην παράγραφο Ι.

• Το σημείο 2 εξακολουθεί να βρίσκεται σε εκκρεμότητα, χωρίς βελτίωση των διαρθρωτικών αδυναμιών και με τις επιδόσεις της ανακύκλωσης σε φθίνουσα πορεία. Σύμφωνα με τον Γενικό Γραμματέα Συντονισμού Διαχείρισης Αποβλήτων, οι θεσμικές μεταρρυθμίσεις βρίσκονται σε φάση ολοκλήρωσης και η εφαρμογή των παρεμβάσεων αναμένεται από το 2026.

• Το σημείο 3 βρίσκεται σε εξέλιξη, μετά την πρόσφατη ανάθεση, σε κεντρικό επίπεδο, της προσαρμογής των ΠΕΣΔΑ στη βάση κόστους – οφέλους, γεγονός που σημαίνει ότι η ολοκλήρωση των Περιφερειακών Σχεδιασμών δεν αναμένεται πριν από τα μέσα του 2025.

• Το σημείο 4 δείχνει ότι μπορεί να προχωρήσει ως προς το διαδικαστικό σκέλος (της μη ολοκλήρωσης των ΠΕΣΔΑ), παραμένοντας ασαφές το πλαίσιο χρηματοδότησης.

• Τα σημεία 5 & 6 επανεπιβεβαιώθηκαν ως απολύτως σημαντικά στοιχεία των νέων σχεδιασμών. Το «στρογγυλό – θεματικό τραπέζι» που διεξήχθη στο πλαίσιο της Συνόδου με την παρουσίαση των τεχνικών όρων RRF, των κρατικών ενισχύσεων και του κατ’ αναλογία υπολογισμού επιχορήγησης (prorata) από εκπροσώπους του μηχανισμού JASPERS, ξεπέρασαν από πλευράς ενδιαφέροντος και συμμετοχής κάθε προσδοκία, υπογραμμίζοντας τη σημασία και την ανάγκη κατανόησης των νέων δεδομένων από τον τεχνικό κόσμο και τα στελέχη των ΦοΔΣΑ.

• Το σημείο 7 επανήλθε, ιδίως σε σχέση με την ανάγκη στελέχωσης των ΦοΔΣΑ και την ενεργοποίηση της Τεχνικής Βοήθειας προς αυτούς, θέματα για τα οποία δεν έχει γίνει καμία συζήτηση και δεν έχει επιτευχθεί καμία πρόοδος. Επίσης, επανανακοινώθηκε η πρόθεση νομοθετικής ρύθμισης άμεσα που περιλαμβάνει συγχωνεύση των ΦοΔΣΑ σε έναν ανά Περιφέρεια – πλην εξαιρέσεων.

III. Το διάστημα των 24 μηνών μεταξύ των 14ης & 16ης Πανελληνίων Συνόδων ΦοΔΣΑ (Αλεξανδρούπολη, 30 Ιουνίου-1 Ιουλίου 2022 / Χανιά, 20-21 Ιουνίου 2024), όχι μόνο παρέμειναν, αλλά διευρύνθηκαν αρκετοί από τους προβληματισμούς και τα ερωτήματα του Δικτύου ΦοΔΣΑ, όπως:

ΙΙΙ.1 Η ανάγκη παροχής σαφών και πλήρων δεδομένων ως προς το σχεδιασμό ενεργειακής αξιοποίησης του υπολείμματος των ΜΑΑ, προκειμένου οι ΦοΔΣΑ να επιλέξουν τον βέλτιστο σχεδιασμό των Μονάδων τους, στη βάση και της σχέσης κόστους - οφέλους. Σημειώνεται πως ανακοινώθηκε ότι η σχετική μελέτη του ΥΠΕΝ για την ενεργειακή αξιοποίηση ήδη ολοκληρώθηκε, αλλά ακόμα δεν έχει δημοσιοποιηθεί ώστε να αποτελεί ένα επίσημο «εργαλείο» για την εκπόνηση των ΠΕΣΔΑ.

ΙΙΙ.2. Η τροποποίηση του ΕΣΔΑ και η δυνατότητα, μεταβατικά, κατασκευής ιδιωτικών Μονάδων επεξεργασίας και ενεργειακής αξιοποίησης απευθείας των σύμμεικτων, δημιουργεί σοβαρές ασάφειες στο πλαίσιο εκπόνησης ενός αξιόπιστου σχεδιασμού των ΦοΔΣΑ.

ΙΙΙ.3. Η απαρέγκλιτη διατήρηση του στόχου ταφής 10% το 2030, αντί του 2035, σύμφωνα με τις Οδηγίες της ΕΕ και της δυνατότητας για ακόμα μεταγενέστερα, και μάλιστα δεδομένης της αδυναμίας επίτευξης των ενδιάμεσων στόχων, και της πρότασης αναθεώρησής τους, υποδηλώνει πιθανότατα την προτεραιοποίηση της ενεργειακής αξιοποίησης.

ΙΙΙ.4. Έντονο ζήτημα προκύπτει εξαιτίας της πλήρωσης των ΧΥΤΑ/Υ πριν την ολοκλήρωση των ΜΕΑ/ΜΑΑ των περιοχών εξυπηρέτησης. Σε συνδυασμό δε, με την μη επιλεξιμότητα αυτών στο ΠΕΚΑ, το θέμα της εξεύρεσης άλλων πηγών χρηματοδότησης ή δυνατότητας εθνικού προγράμματος και πόρων είναι πολύ σημαντικό.

ΙΙΙ.5 Η εφαρμογή του τέλους ταφής, κάνει πιο επιτακτική την ανάγκη ανάπτυξης διακριτών ρευμάτων, δράσεων και υποδομών ανακύκλωσης και δημιουργεί έντονη ανησυχία στους Δήμους, παρά το γεγονός ότι δεν είναι οι ίδιοι αποκλειστικά υπεύθυνοι για την καθυστέρηση τόσο των έργων υποδομής, όσο και της εφαρμογής των διακριτών ρευμάτων.

ΙV. Ο σημαντικός και δυναμικός ρόλος του Δικτύου των ΦοΔΣΑ, η 17χρονη έντονη και ουσιαστική παρουσία του, οι πολυεπίπεδες παρεμβάσεις του στο θεσμικό, διαχειριστικό και εφαρμοστικό πεδίο όλου του φάσματος της διαχείρισης των στερεών αποβλήτων, όχι μόνο παρουσιάστηκε και αναδείχθηκε, αλλά υπερτονίστηκε με την ανακοίνωση της άμεσης θεσμικής κατοχύρωσής του και μετεξέλιξής του.

Στην κατακλείδα των ανωτέρω, δίνεται έμφαση στα εξής:

Α. Η στελέχωση των ΦοΔΣΑ με μόνιμο, έμπειρο, ποσοτικά και ποιοτικά επαρκές προσωπικό, παραμένει η σημαντικότερη προτεραιότητα για ικανούς και αποτελεσματικούς Φορείς, προκειμένου να υλοποιηθούν αποδοτικοί σχεδιασμοί και δράσεις και να λειτουργήσουν αποτελεσματικά και σύννομα τα έργα επεξεργασίας αποβλήτων. Ειδικότερα, θα πρέπει η Πολιτεία να αναγνωρίσει την κρισιμότητα αυτού του ζητήματος και να παρεκκλίνει από το τυπικό πλαίσιο προσλήψεων, με αξιόπιστες και θεσμικές διαδικασίες που ήδη έχει εφαρμόσει σε άλλες περιπτώσεις, προκειμένου να αξιοποιηθεί το ήδη υπάρχον, με εμπειρία προσωπικό, με βάση την ήδη υποβληθείσα σχετική πρόταση του Δικτύου.

Β. Η κρισιμότητα της περιόδου, ιδίως σε επίπεδο εξομάλυνσης των χρηματοδοτήσεων, αλλά και σε επίπεδο σχεδιασμών / ανασχεδιασμών απαιτεί έντονη κινητικότητα και αποσαφήνιση του τοπίου σε θεσμικό και διαδικαστικό επίπεδο. Η ενεργοποίηση της Πολιτείας, ιδίως σε ότι αφορά την εκπόνηση των ΠΕΣΔΑ με όρους επενδυτικού κόστους και κόστους-οφέλους, τη βούληση μεταρρυθμίσεων για την ανακύκλωση, την αναπροσαρμογή των στόχων του ΕΣΔΑ, την επίσπευση των διαδικασιών προσαρμογής ΜΕΑ σε ΜΑΑ, την ολοκλήρωση της μελέτης ενεργειακής αξιοποίηση, τη δημιουργία Περιφερειακών ΦοΔΣΑ και μόνο, είναι οπωσδήποτε σε θετική κατεύθυνση, αλλά απαιτούνται περισσότερα και ταχύτερα βήματα προκειμένου η χώρα να μπει σε μια ομαλή τροχιά και γίνει αποτελεσματική και αποδοτική.

Γ. Σε αυτό το πλαίσιο, απαιτείται η επανεκκίνηση μιας διαρκούς και ουσιαστικής συνεργασίας μεταξύ της Ελληνικής Πολιτείας μέσω των αρμόδιων Υπουργείων και του Δικτύου των ΦοΔΣΑ μαζί με τα θεσμικά όργανα της Αυτοδιοίκησης. Μιας συνεργασίας με ενημέρωση και διαφάνεια, μιας συνεργασίας με διαβούλευση «πριν τη διαβούλευση», προκειμένου η διαμόρφωση των εξελίξεων να έχει τους εμπλεκόμενους, κοινωνούς και αποτελεσματικούς, στην υλοποίηση των απαιτητικών σχεδιασμών των ΠΕΣΔΑ και του ΠΕΚΑ 2021 – 2027.

Το Δίκτυο έχει κατ’ επανάληψη αποδείξει την ειλικρινή του βούληση και την τεχνική του επάρκεια για τη συμμετοχή του σε μια τέτοια διαβούλευση, στην οποία είναι έτοιμο να συμβάλει με ολοκληρωμένες και ρεαλιστικές προτάσεις, όπως αποδεδειγμένα πράττει μέχρι σήμερα.

Στην κατεύθυνση αυτή θα κινηθούν και οι επόμενες πρωτοβουλίες του.