Γιώτα

Το γράμμα γιώτα (κεφαλαίο "Ι", πεζό "ι") είναι ένα από τα επτά φωνηεντικά γράμματα της Ελληνικής γλώσσας. Τα ονόματα όλων των γραμμάτων μας αρχίζουν με ένα γράμμα που προφέρεται όπως δηλώνει το γραμματικό σύνολο. Όπως αν το αλφάβητό μας ήταν μια ακροστιχίδα. Εξαιρείται το Γιώτα, αλλά η εξαίρεση αφορά το νεοελληνικό αλφάβητο, όχι το αρχαίο, όταν το γράμμα γραφόταν Ιώτα. Υπάρχει όμως κάτι πιο ουσιαστικό μ΄ αυτό το γράμμα: Άλλοτε συμπεριφέρεται σαν φωνήεν και άλλοτε σα σύμφωνο. Θυμίζω ότι τα φωνήεντα αποτελούν κανονικά τον πυρήνα των συλλαβών, καθώς μπορούν μόνα τους, ή σε συνδυασμό με σύμφωνο ή σύμφωνα, να σχηματίσουν μια συλλαβή, σε αντίθεση με τα σύμφωνα. Για παράδειγμα, η λέξη "διαβάζω" είναι τρισύλλαβη (δια-βά-ζω), με το "ι" σαν σύμφωνο, ενώ η λέξη "διαβάλλω", είναι τετρασύλλαβη (δι-α-βάλ-λω), με το "ι" σαν φωνήεν. Για το Γιάνη Βηλαρά, δεν υπήρχε τέτοιο πρόβλημα, διότι το φώνημα που συμβολίζεται με τα Η, Ι, Υ, ΕΙ, ΟΙ, ΥΙ και παλιότερα με ῌ, το έγραφε με Η, ενώ χρησιμοποιούσε το "Ι" σαν σύμφωνο. Έτσι όταν μια γυναίκα "βηαζόταν" (βη-α-ζό-ταν) υφίστατο βιασμό, ενώ κάποια που "βιαζόταν" (βια-ζο-ταν) επειγόταν. Και αν κάποιος "σκιαζόταν" (σκια-ζό-ταν), φοβόταν, ενώ αν "σκηαζόταν" (σκη-α-ζό-ταν) καθόταν στη σκιά.

Τα ονόματα των γραμμάτων του αλφαβήτου μας έχουν φοινικική προέλευση. Από την επικρατούσα μυθολογία, τη γραφή μάς την έδωσε ο μεγάλος θεϊκός ευεργέτης της ανθρωπότητας, ο Προμηθέας. Την αλφαβητική γραφή μας την έφερε από τη Φοινίκη ο μετανάστης Κάδμος. Σ΄ αυτήν κάθε γραπτό σύμβολο αντιστοιχούσε σε ένα φώνημα (προφερόμενο φθόγγο). Τα φωνήματα δεν είναι φορείς σημασίας αλλά χρησιμεύουν στο να διαφοροποιούν σημασιολογικά τις μονάδες της πρώτης άρθρωσης, δηλαδή τα μορφήματα. Αν π.χ. στη λέξη "πόνος" αντικαταστήσουμε το αρχικό "π" με το "μ", θα προκύψει λέξη με διαφορετική σημασία, "μόνος". Σε αυτή την περίπτωση, οι δύο φθόγγοι έχουν "διακριτική λειτουργία" και αντιπροσωπεύουν δύο διαφορετικά φωνήματα. Αυτά σε αντίθεση με τα ιδεογράμματα, π.χ. το σύμβολο "4", που για όλους σημαίνει την τετράδα, αλλά προφέρεται διαφορετικά από άτομα που μιλούν διαφορετική γλώσσα: four Αγγλικά, quatre Γαλλικά, quatro Ιταλικά, Vier Γερμανικά, dort Τουρκικά, четыре (τσετίρε) Ρωσικά, τέσσερα Ελληνικά κλπ. Η φοινικική γλώσσα, όπως και οι διάδοχές της, σαν την Εβραϊκή, δεν ικανοποιούσε πλήρως τις ανάγκες της Ελληνικής γλώσσας, διότι δεν είχε φωνήεντα. Έτσι ο μυθολογικά αδικοσκοτωμένος Τρωικός ήρωας Παλαμήδης επινόησε γραπτά σύμβολα για τα φωνήεντα, και αυτά είναι τα μόνα γράμματα του αλφαβήτου μας που έχουν Ελληνικά ονόματα: Ό-μικρον, Ω-μέγα, Έ-ψιλον, Ύ-ψιλον.

Όπως αναφέρθηκε, το γιώτα είναι ερμαφρόδιτο, άλλοτε το προφέρομε σαν σύμφωνο και άλλοτε σαν φωνήεν. Οι Λατίνοι, όπως και η ορθογραφία του Βηλαρά που αναφέρθηκε, δεν είχαν τέτοιο πρόβλημα, διότι χρησιμοποιούσαν διαφορετικά σύμβολα. Είχαν το "i" για φωνήεν και το "j" για σύμφωνο. Το λατινικό όνομα του "j" είναι "γιώτ" σχεδόν ίδιο με το δικό μας "γιώτα". Είπαμε πως τα ονόματα των γραμμάτων μας έχουν φοινικική προέλευση. Π.χ. Άλεφ (Άλφα) σήμαινε βόδι, Μπετ (βήτα) σπίτι, Γκίμελ (γάμμα) καμήλα κοκ. Το γράμμα γιωδ (γιώτα) σήμαινε χέρι, αλλά, μου είπε ένας Αγγλοεβραίος, και Ιούδας ή Ιουδαίος. Μου φαίνεται πιθανό, λόγω της ομοιότητας (γιωδ, Γιούδας). Τα πολύ αρχαία Ελληνικά είχαν, εκτός από τα 24 γράμματα του νεοελληνικού αλφαβήτου και μερικά άλλα, όπως το στίγμα (Ϛ ϛ), το κόππα (Ϙ ϙ σε αρχαίες επιγραφές, μεταγενέστερα Ϟ ϟ) και το σαμπί (ϡ). Τα τρία τελευταία παρέμειναν στην Ελληνική να χρησιμοποιούνται μόνο σαν αριθμοί. Επιπλέον το αρχαιοελληνικό αλφάβητο είχε και δύο ακόμη σύμφωνα, το δίγαμμα ή βαυ (F, f) και το γιωτ (χωρίς σωσμένο γραπτό σύμβολο εξ όσων γνωρίζω), στο οποίο εστιάζομαι. Έμεινε μόνο, όπως αναφέρθηκε, στο λατινικό αλφάβητο. Τα τελευταία δύο γράμματα επιδρούν έμμεσα στην προφορά κάποιων λέξεων και στο ρυθμό στον ποιητικό λόγο. Το F ονομαζόταν δίγαμμα, ίσως διότι το σχήμα του ήταν σαν δύο Γ, ένα πάνω, το άλλο κάτω. Προφερόταν πιθανώς κάπως σαν το δυτικό W (διπλό V), που αλλού (π.χ. Γερμανία) προφέρεται κάπως σαν "Β" και αλλού (π.χ. Αγγλία) κάπως σαν "Γ". Π.χ. το νερό λέγεται βάσερ (Wasser) Γερμανικά και γουότερ (water) Αγγλικά. Συχνά δεν καταλάβαινα στην Αγγλία, όταν κάποιος έλεγε "would you mind" αν έλεγε "γουντ" ή "βουντ". Ακόμη και αν και δεν γράφονταν τέτοια γράμματα, άφηναν τα ίχνη τους στο ρυθμό της γλώσσας. Όπως περίπου σ΄ εμάς το "λέω" υπονοεί το "λέγω", ή αντιστρόφως ξεπηδάει ένα Γ χωρίζοντας δυο συνεχόμενα φωνήεντα, π.χ. άκου(γ)α, έκλαι(γ)α. Εκπίπτοντας μεταξύ δύο φωνηέντων το "γ" δεν ακούεται, αλλά εμποδίζει τα δύο φωνήεντα να προφερθούν σαν μία ενιαία συλλαβή. Η τοποθεσία "Λυώνας" στη Νάξο προφέρεται τρισύλλαβα "Λυ-ώ-νας" διότι είχε κάποτε λυγαριές και λεγόταν "Λυγώνας". Είχε και ελιές ("ελαιώνας"), αλλά δεν γραφέται Λιώνας, διότι θα προφερόταν δισύλλαβα "Λιώ-νας". Στους Λατίνους διατηρήθηκε ως V, π.χ. Video με ίδια ρίζα όπως το ελληνικό (ε)ίδον. Το γιωτ άλλοτε απλώς εξέπεσε κι άλλοτε επηρέασε την προφορά των γειτονικών του φθόγγων.

Πέρα από τη διφυή σημασία του γιώτα (φωνήεν και σύμφωνο), μας ενδιαφέρει και για άλλους λόγους. Οι Εβραίοι είχαν ένα αυστηρό πατριαρχικό δίκαιο. Η κληρονομιά μεταβιβαζόταν από πατέρα σε γιο, αποκλείοντας τις κόρες. Για να ξεχωρίζουν οι γιοι αν ήταν απόγονοι του Αβραάμ διαμέσου των πατεράδων τους, σημαδεύονταν σωματικά στο όργανο που μόνο τα αγόρια είχαν: Περιτομή. Σε αντιστάθμισμα, το θρήσκευμα μεταδιδόταν από τη μητέρα στα παιδιά. Με το γράμμα Ι αρχίζουν πολλά αρσενικά Εβραϊκά ονόματα. Ιάκωβος, Ιεζεκιήλ, Ιερεμίας, Ιούδας, Ιωάννης, Ιωσήφ, κλπ. Σπάνια συναντάς γυναικεία ονόματα που αρχίζουν από Ι, όπως Ιουδήθ, που συμπεριφέρθηκε σαν άντρας αποκεφαλίζοντας τον κατακτητή στρατηγό Ολοφέρνη. Μοιάζει σαν το Ι να ισοδυναμεί στη γλώσσα μας με το άρθρο "Ο", που συμβολίζει το αρσενικό. Ο Θεός Εβραϊκά είναι "Ιεχωβά". Το αρχικό "Ι-" παραπέμπει στην αρρενωπότητα του Θεού. Η συνέχεια όμως "-ΕχωΒΑ" θυμίζει τη γυναίκα, την "ΕΒΑ". Το όνομα του Θεού δηλαδή σημαίνει "Αντρόγυνο". Μόνο ένα αντρόγυνο, όχι μόνο άντρας ή μόνο γυναίκα, μπορούν να γεννήσουν, δημιουργήσουν, έναν Κόσμο. Είναι το απλούστερο γράμμα στο Φοινικικό αλφάβητο, μια γραμμίτσα μόνο, έτσι που ο Ιησούς είχε πει πως "ἕως ἂν παρέλθῃ ὁ οὐρανὸς καὶ ἡ γῆ, ἰῶτα ἓν ἢ μία κεραία οὐ μὴ παρέλθῃ ἀπὸ τοῦ νόμου ἕως ἂν πάντα γένηται". Προφανώς θα αλλοιωνόταν το πατριαρχικό δίκαιο και όλη η οικονομία της εποχής, που στηριζόταν σ΄ αυτό.

Σημείωση. Όταν έγραφα αυτό το κείμενο δεν είχα δει την ανάρτηση του John Angelopoulos με τίτλο "'Έχετε ακουστά για το γράμμα γιωτ;" Συνιστώ στους ενδιαφερόμενους αναγνώστες μου να τη διαβάσουν.