Διέγερση, χαλάρωση

Όταν βλέπω ένα εικαστικό έργο τέχνης, έναν πίνακα, ένα άγαλμα, ένα κτήριο, συγκινούμαι, διότι ό,τι παρατηρώ μου φέρνει στη μνήμη προσωπικές εμπειρίες που αυτές μου προκαλούν ποικίλα συναισθήματα. Γενικά, η τέχνη είναι μια ανθρώπινη κατασκευή που μεταφέρει συναισθήματα. Το ίδιο ισχύει όταν ακούω ένα ποίημα, όπου τα λόγια του μου θυμίζουν προσωπικές καταστάσεις που με συγκινούν. Η μουσική είναι ακρόαμα. Πώς με συγκινεί;

Μπορούμε να διακρίνουμε δυο ειδών αισθήσεις, εκείνες που η διέγερσή τους γεννά αντανακλαστικά με θετική, ευχάριστη (ή αρνητική, δυσάρεστη) ανάδραση και εκείνες που η διέγερσή τους δεν προκαλεί αναδραστικές απαντήσεις. Στην πρώτη κατηγορία ανήκουν κυρίως η αφή, η γεύση και η όσφρηση. Όλες αυτές διεγείρονται με επαφή μηχανική ή χημική. Στη δεύτερη κατηγορία ανήκουν η όραση και η ακοή, που διεγείρονται από απόσταση. Η τέχνη γίνεται αντιληπτή διαμέσου αυτών των αισθήσεων. Αν και χωρίς ειδική ανάδραση, η όραση και η ακοή δεν είναι τελείως ουδέτερες. Μπορούν να προκαλούν γενικευμένη διέγερση ή, αντιθέτως, χαλάρωση. Γενικά, διεγερτικά είναι τα ερεθίσματα με απότομες, απρόβλεπτες μεταβολές, μια εικόνα με οξείες γωνίες, με απότομες μεταπτώσεις σε ένταση, γειτνίαση αντίθετων χρωμάτων. Αντίθετα, ερεθίσματα με βαθμιαίες, προβλεπόμενες μεταπτώσεις χαλαρώνουν. Αν με τραντάζετε, δεν μπορώ να χαλαρώσω, να κοιμηθώ. Αν με νανουρίζετε με ένα ήπιο τραγούδι μέσα σ΄ ένα λίκνο που κινείται στα πρότυπα μιας ημιτονοειδούς ταλάντωσης, με χαλαρώνει, με νυστάζει. Ο ρυθμός, τόσο οπτικός όσο και ακουστικός χαλαρώνει ως την ύπνωση. Μια δεντροστοιχία σε μια τεράστια ευθεία λεωφόρο μπορεί να νυστάζει σε τέτοιο βαθμό που να γίνεται αιτία δυστυχημάτων.

Τα συναισθήματά μας, όμως, δεν είναι απλώς χαλαρωτικά ή διεγερτικά. Η ποικιλία τους είναι άπειρη. Η μουσική, όταν συνοδεύεται από τραγούδι και χορό, εύλογο είναι να συγκινεί, καθώς τα λόγια και οι κινήσεις θυμίζουν με εξαρτημένα αντανακλαστικά τα συναισθήματα αντίστοιχων πράξεών μας. Η καθαρή μουσική όμως χωρίς λόγια, πώς συγκινεί; Ακούω να μιλούν για μια "τραχιά", μια "λαμπρή", μια "γλυκιά" μουσική κλπ. Αυτά τα επίθετα όμως, είναι μεταφορές από άλλες αισθήσεις, το τραχιά από την αφή, το λαμπρή από την όραση, το γλυκιά από το γεύση. Η χρήση τους είναι ενδεικτική για το πόσο αδύνατο είναι να περιγράψουμε τα συναισθήματα με λογικά στοιχεία, όπως είναι οι λέξεις. Η περιγραφή των συναισθημάτων είναι πιο άμεση και πιστή με κινήσεις, ιδιαίτερα με κινήσεις που γίνονται με το φυτικό νευρικό σύστημα, συμπεριλαμβάνοντας τις εκκρίσεις, με κλάμα, με γέλιο, με κάθε είδους παντομίμα. Έστω κι έτσι η μετάδοση συναισθημάτων μεταφέρει αυτά και όχι τα λογικά γεγονότα που τα προκάλεσαν. Επιτυχημένη μια μουσική είναι όταν συντονίζει συναισθηματικά τον συνθέτη με τον ακροατή.

Θυμάμαι όταν πρωτάκουσα ορχηστρική μουσική σε ένα πρωτόγονο γραμμόφωνο με κεραμικούς δίσκους 78 στροφών στο τέλος της ξένης κατοχής. Ήταν ορχηστρικά μεταγραμμένη η πιο γνωστή Ουγγρική ραψωδία του Λιστ (F. Liszt). Με συνεπήρε. Είχα ιδρώσει και ανατριχιάσει. Φανταζόμουν το αρχικό μέρος της να παριστάνει τον πόλεμο και τις μάχες και το τελικό μέρος της τη χαρά της νίκης και της ελευθερίας με χορό. Τίποτε από αυτά δεν είχε βέβαια στο νου του ο συνθέτης που είχε πεθάνει έναν αιώνα νωρίτερα. 'Ο,τι κι αν είχε όμως του προκάλεσε μια συγκίνηση, αυτή μου μεταδόθηκε και εγώ την επένδυσα με ό,τι είχα στη φαντασία μου που μπορούσε να ταιριάζει στα συναισθήματα που ένιωθα. Βέβαια, υπάρχει η "προγραμματική" μουσική, όπου ο συνθέτης προσπαθεί να συγκινήσει με συγκεκριμένο τρόπο, όπως κάνει ο Βιβάλντι (A. Vivaldi) με τις τέσσερις εποχές του που τις συνδέει με τέσσερα αντίστοιχα σονέτα. Οσοδήποτε κι αν προσπαθεί η μουσική να μιμηθεί φυσικούς ήχους, μπορεί να μας τους θυμίζει, αλλά η διαφορά είναι καταφανής. Το κελάηδημα του αηδονιού στην ποιμενική του Μπετόβεν (L. V. Beethoven) είναι ένα παράδειγμα. Ο ρυθμός μπορεί να είναι διπλός όπως αναγκαστικά είναι το βάδισμα με τα δυο μας πόδια και επικρατεί στα εμβατήρια. Ή μπορεί να είναι κάπως παιχνιδιάρικος, μονός, όπως είναι τα 3/4 του βαλς που επικρατούσε στα σαλόνια των ευγενών. Ή μπορεί πιο σύνθετος, όπως ο καλαματιανός, με τα 7/8, που ενώνει τον αρχαίο τροχαίο με τον ίαμβο κλπ.

Πέρα από τη μουσική καθαυτή, που μπορεί να συγκινεί αφεαυτής όπως και κάθε εικαστικό ή παραστατικό έργο τέχνης, και πέρα από τους συνειρμούς που φέρνει με την πραγματική βιωματική ζωή, υπάρχει και ο κοινωνικός παράγοντας. Συγκινείται ο ακροατής όχι μόνο από το μουσικό έργο, αλλά και από τη συγκίνηση που του μεταδίδεται από άλλους ακροατές της. Αλλιώς απολαμβάνω τη μουσική καθισμένος στον καναπέ μου από το τρίτο πρόγραμμα κι αλλιώς σε μια αίθουσα συναυλιών. Στο τέλος χειροκροτώ όχι μόνο επειδή συγκινήθηκα από το έργο που άκουσα, αλλά και παρακινούμενος από το χειροκρότημα των άλλων. Κι ακόμη πιο προσωπικά, συγκινούμαι αν, κρατώντας το χέρι ενός αγαπημένου προσώπου, τη στιγμή που νιώθω εγώ να μεσουρανούν τα συναισθήματά μου, νιώθω και το αγαπημένο χέρι να ιδρώνει, να σφίγγει το δικό μου, να συντονιζόμαστε στη συγκίνηση, έστω και αν διαφορετικά πράγματα σκεφτόμαστε οι δυο μας.

Η μουσική είναι η πιο καθαρή μορφή τέχνης, ακριβώς διότι δεν συνδέεται άμεσα με λογικά στοιχεία. Από κει και πέρα, οι άλλες μορφές τέχνες αγωνιούν να απαλλαγούν από τέτοια στοιχεία. Για παράδειγμα, η βυζαντινή αγιογραφία δεν αναπαριστά ένα πρόσωπο, έναν άγιο, και ο αγιογράφος δεν ζωγραφίζει, ένα είδωλο ή ομοίωμα από ό,τι υπάρχει στον ουρανό, στη γη, στα νερά, αλλά τι φαντάζεται πως βλέπει ο Θεός από το άπειρο, όπως φανερώνει και η χαρακτηριστική ανάστροφη προοπτική. Από κει κι έπειτα αρχίζει η αριστουργηματική (ή, κατ΄ άλλους, ανόητη) αφηρημένη ζωγραφική όπως του Πικάσο (P. Picasso) και τόσων άλλων. Αντίστοιχα, εμφανίζεται η σουρεαλιστική ποίηση, όπως του Μπρετόν (A. Bretton), που προσπαθεί να εκφράσει ό,τι υπάρχει στο υποσυνείδητο του ποιητή. Η τέχνη τέτοιων καλλιτεχνών αναφέρεται στο φροϋδικό υποσυνείδητο. Το πρόβλημα είναι πως δεν είναι εύκολο να ξεχωρίσεις τέτοια τέχνη ενός ζωγράφου από τυχαίες πινελιές καμωμένες από ένα νήπιο. Από τους πίνακες που φαίνονται στην εικόνα η μία είναι νηπιακές πινελιές, η άλλη από ένα μάστορα της ζωγραφικής. Μπορείτε να τις ξεχωρίσετε; Και τότε, αν είναι εντελώς προσωπική η αξία των έργων τέχνης, ποια είναι η αξία τους; Το πλήθος των ατόμων που συγκινούνται από αυτά είναι η μόνη ένδειξη της αξίας τους. Διότι συμβάλλουν στη συναισθηματική ενότητα της κοινωνίας.