Αλλάζει ο άνθρωπος;

Όπως έθεσα το ερώτημα μοιάζει σα δημοψήφισμα στο οποίο πρέπει να απαντήσουμε ναι ή όχι. Κι όμως θέλει μεγάλη συζήτηση. Επανειλημμένα έχω προβάλει το αξίωμα ότι το Εγώ μας είναι τρισυπόστατο. Το αισθητό αρχίζει να υπάρχει με τη σύλληψη και είναι προσπελάσιμο από το σύμπαν. Το νοητό υπάρχει από τη στιγμή της γέννησής μας. Μέσα στη μήτρα το τεράστιο πλήθος των αισθητήρων που μας περιβάλλουν δέχονταν τα ίδια, σταθερά, ερεθίσματα από μέσα από το έμβρυο και απέξω του, από τη μητέρα. Με τη γέννηση αυτοί οι αισθητήρες εξακολουθούν να δέχονται τα ίδια σταθερά ερεθίσματα από μέσα από το νεογνό, αλλά απέξω κατακλύζονται από διαρκώς μεταβαλλόμενα, απρόβλεπτα, ερεθίσματα από το περιβάλλον. Έτσι γίνεται αντιληπτή η ύπαρξη από τον εαυτό της, ως διαφορά από ό,τι αυτή δεν είναι. Αντιληπτή μόνο από τον εαυτό της. Ποιοτική μεταβολή. Κάποτε εισάγεται στην κοινωνία το νέο ανθρωπάκι με συγκεκριμένη τελετουργία που βεβαιώνει ότι είναι μέλος αυτής της κοινωνίας, όπως είναι η βάπτιση στους Χριστιανούς, η εγγραφή στα ληξιαρχικά βιβλία κλπ. Οι τρεις υποστάσεις έχουν αρκετή ανεξαρτησία μεταξύ τους, αφού γεννιούνται σε διαφορετικό χρόνο και, με το θάνατο, παύουν να υπάρχουν πάλι σε διαφορετικό χρόνο.

Έχοντας λοιπόν υπόψη αυτή τη διάκριση του Εγώ σε τρεις υποστάσεις, ας δούμε αν αλλάζει ο άνθρωπος. Ας πάρουμε πρώτα το αισθητό Εγώ, αυτό που αντιλαμβανόμαστε όλοι στους άλλους με τις αισθήσεις μας. Φυσικά αλλάζει. Αρκεί να δείτε μια φωτογραφία σας όταν ήσαστε παιδάκι και μια πρόσφατη. Έχετε γίνει αγνώριστοι. Ναι, μα υπάρχουν και κάποια αισθητά στοιχεία που δεν αλλάζουν. Τα δακτυλικά αποτυπώματα π.χ. μένουν ίδια από τη στιγμή που γεννηθήκαμε ως το θάνατό μας. Και, με πιο λεπτομερείς εξετάσεις, το DNA μας παραμένει ίδιο και μάλιστα μεταβιβάζεται και στους απογόνους μας.

Το νοητό Εγώ μας αλλάζει; Κάθε στιγμή κάτι έχομε στο νου μας, μια σκέψη, ένα συναίσθημα, μια θέληση. Από τη μια στιγμή στην άλλη το νοητό Εγώ μας αλλάζει διαρκώς. Ναι, αλλά Εγώ, ο νοητός Εγώ, νιώθω βαθιά μέσα μου πως είμαι ίδιος, ολόιδιος, όπως τη στιγμή που γεννήθηκα. Η ιδιότητα της μνήμης που συνδέει το παρελθόν με το παρόν είναι που το εξασφαλίζει.

Ακόμη λιγότερο σαφή είναι τα πράγματα με το κοινωνικό Εγώ. Βιολογικά τα ζώα ενεργούν υποχρεωτικά όπως τα αναγκάζουν τα αντανακλαστικά τους. Και τα αγελαία, και τα μονήρη, και τα κοινωνικά, όπως οι μέλισσες και τα μυρμήγκια. Υποχρεωτικά! Τα ανώτερα σπονδυλωτά, θηλαστικά και πτηνά, σχηματίζουν μετά τη γέννησή τους νέα αντανακλαστικά με την επίδραση του περιβάλλοντος πάνω σε εκείνα με τα οποία γεννήθηκαν. Συνηθίζουν. Έξις δευτέρα φύσις. Είναι κι αυτά το ίδιο υποχρεωτικά όπως τα φυσικά, αλλά αυξάνουν την προσαρμοστικότητά των ζώων στον περίγυρό τους, αφού σ΄ αυτού τη βάση δημιουργήθηκαν. Αρχίζουν να σχηματίζονται από την πρώτη στιγμή που γεννιόμαστε, τόσο παλιά που κανένας δεν τα θυμάται. Ειδικά οι άνθρωποι σχηματίζομε τέτοια εξαρτημένα αντανακλαστικά στη βάση όχι μόνο φυσικών, αλλά και προσχηματισμένων επίκτητων. Αυτή η βιολογική ικανότητά μας μάς επέτρεψε να μαθαίνουμε και να επιλέγουμε να σχηματίζουμε κοινωνίες, χωρίς να χάνουμε τη διττή αγελαία και κοινωνική συμπεριφορά μας. Τώρα, το έλλογο περιβάλλον μας, που μόνοι μας σχηματίσαμε, επιδρά πάνω μας και καθορίζει τα νέα αντανακλαστικά που θα αποκτήσουμε και επομένως τη συμπεριφορά μας.

Χαρακτήρας είναι το σύνολο των βασικών ιδιοτήτων (πνευματικών και ιδιοσυγκρασιακών) που χαρακτηρίζουν τον άνθρωπο και τον ξεχωρίζουν από τους άλλους και το οποίο καθορίζεται από τα γονίδια, την ανατροφή, τις περιβαλλοντικές επιρροές και τα βιώματα. Τα γονίδια είναι η κληρονομικότητα. Η ανατροφή, οι περιβαλλοντικές επιρροές και τα βιώματα είναι τα σημαντικά στοιχεία του περιβάλλοντος. Κάθε στιγμή η συμπεριφορά μας αλλάζει. Όμως το ολοκλήρωμα των συμπεριφορών μας σε όλη τη ζωή μας, από τη στιγμή που γεννηθήκαμε, αυτό είναι ο χαρακτήρας μας που σχηματίσθηκε, όπως είπαμε, από τη συμπληρωματική δράση της κληρονομικότητας και του περιβάλλοντός μας. Ο χαρακτήρας μας επομένως εξελίσσεται διαρκώς, αλλά με τόσο βραδύ ρυθμό, που οι αλλαγές του από τη μια στιγμή στην άλλη είναι ανεπαίσθητες. Σαν ένας κινούμενος μέσος όρος.

Με όλη αυτή τη συζήτηση φαίνεται σα να προσπαθώ να αποφύγω την απάντηση στο ερώτημα. Γιατί αυτό που μας καίει, ανεξάρτητα από το τρισυπόστατο Εγώ, είναι αν κάποιος εμφανίζει ένα συνολικά αρνητικό προφίλ συμπεριφοράς, είναι δηλαδή "κακός", ή ένα θετικό, είναι "καλός". Θέλει όμως συζήτηση το θέμα, διότι δεν υπάρχει απόλυτη κακία και αρετή. Ο κακός φονιάς στην ειρήνη είναι ανδρείος, καλός, στον πόλεμο σκοτώνοντας εχθρούς. Και ο τρυφερός στο σκυλάκι ή στη γατούλα του είναι ανάλγητος στο αθώο προβατάκι και μοσχαράκι που σφάζονται για να ταϊστούν με κρέας το σκυλάκι ή η γατούλα.

Ακόμη δεν απαντήσαμε στο ερώτημα, κυρίως από κοινωνική σκοπιά. Η αντιδικία ανάμεσα στη δύναμη της κληρονομικότητας και του περιβάλλοντος κυμαίνεται κατά περιόδους. Τη στιγμή που γεννιόμαστε η συμπεριφορά μας (αναπνοή, θηλασμός κλπ) υπαγορεύεται αποκλειστικά από την κληρονομικότητά μας, τα αντανακλαστικά με τα οποία έχομε προικισθεί. Όσο περνά ο χρόνος τόσο περισσότερο η συμπεριφορά μας καθορίζεται από τα επίκτητα αντανακλαστικά μας, την αγωγή, την παιδεία μας. Αν ο άνθρωπος δεν αλλάζει με την κατάλληλη αγωγή, τότε τι τη θέλομε την παιδεία; Αν οι άνθρωποι δεν αλλάζουν, η λύση είναι απλή. Εξοντώνομε τους κακούς, τους κατώτερους και η ανθρωπότητα μένει μόνο με καλούς. Το εφάρμοσε η ναζιστική Γερμανία σε πολλά εκατομμύρια ανθρώπων που θεωρήθηκαν κατώτεροι και μπορούσαν να μιαίνουν τον κόσμο. Στον αντίποδα, σε χώρες που προέκυψαν από μια επανάσταση, πίστεψαν πως ο άνθρωπος ναι, αλλάζει με την κατάλληλη παιδεία, και αφού, με ασύλληπτες ανθρωποθυσίες, πέτυχαν ένα καινούργιο καθεστώς, θα προέκυπτε ένας νέος άνθρωπος. Και στις δύο περιπτώσεις η μονομέρεια υπήρξε ολέθρια.

Όπως εμείς, και ο υπολογιστής κάνει όπως τον έχω "διδάξει" να συμπεριφέρεται βάζοντάς του τα κατάλληλα προγράμματα. "Έμαθε". Αυτό είναι το λογισμικό του, (software). Όμως μπορεί να κάνει (και να μαθαίνει) μέσα σε ένα πλαίσιο που δεν αλλάζει, (hardware), και βρίσκεται στο σκληρό δίσκο του.

Όταν ο άνθρωπος έχει ωριμάσει, χάρη στη βιολογική του ανάπτυξη και την αγωγή από το περιβάλλον του, αρχίζει η αυτοανάπτυξη. Οφείλει μόνος του με σκληρή προσπάθεια να βελτιώνεται. Η πολιτεία, με κατάλληλους θεσμούς, μπορεί να στρέψει την προσπάθεια προς τη βελτίωση των πολιτών της και όχι μόνο προς την διατήρηση του καθεστώτος της.