Αρετή και Ηθική

Δημ. Α. Σιδερής, Ομ. Καθηγητής Καρδιολογίας

Ηθική είναι η βούληση της κοινωνίας και στοχεύει στην αρετή. Τι είναι όμως αρετή; Ό,τι είναι καλό σε κάποιες συνθήκες φαίνεται κακό σε άλλες. Ο φόνος, μια κατ’ εξοχήν κακή πράξη, είναι αρετή στον πόλεμο. Υπάρχει απόλυτη αρετή;

Απόλυτο αγαθό είναι ο Θεός και απόλυτο κακό ο διάβολος. Για τις ανθρώπινες ανάγκες όμως ο μεταφυσικός ορισμός δεν ικανοποιεί. Αν ήθελε κάποιος να μιμηθεί το Θεό και είχε τη δύναμη να το κάνει, θα ήταν καλός να προκαλέσει καταστροφές σαν εκείνη στα Σόδομα και Γόμορρα ή σαν του κατακλυσμού; Ο Θεός όμως, που είναι άγνωστες οι βουλές Του, έχει και άλλη μια κύρια ιδιότητα: είναι Δημιουργός. Τώρα μπορούμε να έχουμε κάποιον υπαινιγμό περί αρετής. Απόλυτο αγαθό είναι η δημιουργία. Κάθε μέρα της δημιουργίας ο Θεός έβλεπε το έργο του και διαπίστωνε πως είναι «καλόν». Τι σημαίνει όμως δημιουργία για τα ανθρώπινα μέτρα;

Τα πάντα έρρεαν με τη Ρέα στο διάβα του γέρο-Κρόνου-χρόνου. Αυτό το ζευγάρι τα γεννούσε κι ο Κρόνος τα κατάπινε. Ώσπου γεννήθηκε ο Δίας και έβαλε τάξη. Όχι πως έπαψαν τα πάντα να αλλάζουν, αλλά, να: άλλαζαν με τάξη, φως τη μέρα, σκοτάδι τη νύχτα, καλοκαιρία το θέρος, κακοκαιρία το χειμώνα. Η τάξη και η αταξία έχει όνομα στη Φυσική. Οι κλασικοί νόμοι της Φυσικής καταρρίφθηκαν όλοι στη διάρκεια του 20ού αιώνα εκτός από έναν: της εντροπίας. Σε κάθε αλλαγή μέρος της τάξης μεταπίπτει σε αταξία. Νόμος αδυσώπητος. Βέβαια είναι δυνατή και η αντίστροφη πορεία, δημιουργία τάξης από την αταξία σε ένα κλειστό σύστημα, με βαρύ τίμημα, ωστόσο, διότι σε ένα ευρύτερο σύστημα, που εμπεριέχει το κλειστό, η αταξία αυξάνεται. Έτσι από το Χάος δημιουργήθηκαν διαδοχικά γαλαξίες, ηλιακά συστήματα με τους πλανήτες τους, σε έναν τουλάχιστον από αυτούς που γνωρίζομε, ζωή, που εξελίχθηκε ως τον άνθρωπο, με πνεύμα που διερωτάται τι είναι αρετή και απ’ αυτόν η κοινωνία, η ανώτατη τάξη που γνωρίζομε στο Σύμπαν.

Τώρα θα μπορούσαμε να σταθούμε σε πιο στερεό έδαφος και να γενικεύσουμε. Αρετή ορίζομε μια πορεία αντίθετη από της εντροπίας, δημιουργία τάξης από την αταξία.

Η Ηθική είναι κατεξοχήν κοινωνική οντότητα. Τάξη από την αταξία προέκυψε στους μεγάλους πολιτισμούς. Ωστόσο, στον περίγυρό τους η αταξία αυξήθηκε. Ο μεγάλος πολιτισμός των Αθηνών επιτεύχθηκε σε βάρος των γυναικών, των μετοίκων, των δούλων και των συμμάχων τους. Ο σύγχρονος πολιτισμός των ΗΠΑ επιτεύχθηκε σε βάρος των υπόλοιπων λαών της γης τους οποίους ηγεμονεύουν.

Η ηθική του νοητού Εγώ είναι προσωπική. Σαν από αποκάλυψη, θεωρώ κάτι ότι είναι καλό και κανείς δεν μπορεί να μου αλλάξει αυτή την πίστη. Η νοητή αντίληψή μου για το αγαθό δεν μπορεί να συγκριθεί με κανενός άλλου. Υπάρχει όμως και η ηθική του κοινωνικού Εγώ, η κατεξοχήν ηθική. Για να μην υπάρχει σύγχυση, κωδικοποιείται με τους κοινωνικούς νόμους. Το «νόμιμο» όμως δεν είναι αναγκαστικά και «ηθικό». Και εννοούμε το αγαθό του νοητού Εγώ. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι το δίλημμα της Αντιγόνης. Ο νόμος απαγόρευε την ταφή του αδελφού της, η θεία, όμως, αποκαλυπτική, νοητή, ηθική τής επέβαλε να τον θάψει, με τη γνωστή έκβαση.

Η ηθική του αισθητού Εγώ είναι η επιστημονική ηθική, δηλαδή η πορεία ενάντια στην εντροπία. Δεν μπορεί να υπάρξει τέτοια πορεία χωρίς γενικότερη αύξηση της εντροπίας. Τι κάνομε τότε; Μια φανταστική λύση είναι να στείλουμε την αταξία που παράγομε έξω από τη γη. Τα απορρίμματά μας που δεν μπορούμε να ανακυκλώσουμε, να τα φορτώνουμε σε δορυφόρους. Ήδη όμως κι αυτός ο χώρος έχει ρυπανθεί και τον μετατρέπομε σε χωματερή. Πριν από μερικά χρόνια ένα διαστημόπλοιο που επέστρεψε στη γη βρέθηκε να έχει χτυπηθεί από μια «διαστημόπετρα». Το σημάδι έφερε ίχνη μπογιάς: Η «πέτρα» που το χτύπησε είχε γήινη προέλευση, από αποσυντεθειμένο δορυφόρο. Βέβαια, σήμερα πια επεκτεινόμαστε και στο άπειρο διάστημα. Αυτό είναι ασφαλώς απείρως ανθεκτικό στη ρύπανση.

Μια άλλη λύση θα ήταν η αποδοχή μιας ταλάντωσης. Όταν η ανάπτυξή μας δεν είναι συνεχής, αλλά ταλαντώνεται, δίνεται καιρός οι πηγές μας να ανανεώνονται και τα απορρίμματά μας να ανακυκλώνονται. Η δημιουργία τάξης μ΄ αυτό τον τρόπο όμως επιβραδύνεται κι ίσως οι δυνατότητές μας δεν αυξάνονται με το ρυθμό που αυξάνονται οι ανάγκες της ανθρωπότητας, που διαρκώς αυξάνεται σε αριθμό. Υπολογίζεται πως πριν από το τέλος του αιώνα ο πληθυσμός της γης από 7 δισεκατομμύρια σήμερα θα έχει φθάσει τα 9 δισεκατομμύρια κι εκεί θα κάνει πλάτωμα. Οι φυσικές επιστήμες παρέχουν ενδεχομένως τη δυνατότητα να αυξάνεται αντίστοιχα η παραγωγή, αλλά η αταξία που δημιουργείται επίσης αυξάνεται, καθώς αυξάνεται ο πλούτος των όλο και λιγότερων πλουσίων, ενώ αυξάνεται η φτώχεια των όλο και περισσότερων φτωχών. Μοιραία, μια τέτοια αντίθεση θα καταλήξει σε ασύλληπτη παγκόσμια βία με εντελώς απρόβλεπτη έκβαση, με την υπάρχουσα διάδοση των καταστρεπτικών όπλων. Οι μαζικές μετακινήσεις τεράστιων πληθυσμών από τις πολύ πυκνοκατοικημένες περιοχές κυρίως της νοτιοανατολικής Ασίας προς τις αραιότερα κατοικημένες περιοχές, όπως η Ευρώπη, Αυστραλία κλπ, μαζί με την επιστροφή των πληθυσμών από τις καταναλωτικές μεγαλουπόλεις στην παραγωγική εγκαταλειμμένη ύπαιθρο θα αποτελέσει μοιραία μια εκτόνωση, όχι πάντοτε επιθυμητή.

Υπάρχει και κάτι άλλο. Μια (απίθανη) επίτευξη ισότητας μεταξύ των ανθρώπων θα σήμαινε την ελάχιστη εντροπία, όπως ισχύει στο απόλυτο μηδέν. Ο κόσμος θα έπαυε τότε να εξελίσσεται. Από την άλλη, η ύπαρξη υπερβολικής ανισότητας, σημαίνει βίαιες ανακατατάξεις σαν εκείνες που έγιναν την υποτιθέμενη στιγμή του «Μπιγκ μπαγκ», τη στιγμή που θεωρείται πως γεννήθηκε το Σύμπαν. Καταστροφή! Η λύση φαίνεται να είναι πάλι αυτή που προτάθηκε παραπάνω. Μια ελεγχόμενη, σαν την «τάξη» του Δία, μεταβολή, σε μορφή ταλάντωσης. Αυτήν οφείλει να επιδιώξει η ανθρωπότητα, αν θέλει να επιβιώσει στην κρίσιμη καμπή που μοιάζει να πλησιάζει. Αν δεν το κάνει συνειδητά, θα επέλθει μοιραία η πρωτοφανής κρίση. Κι αυτή, αν δεν αφανίσει την ανθρωπότητα, θα οδηγήσει σε ένα Μεσαίωνα τέτοιον που, όπως έλεγε ο Αϊνστάιν: «Δεν ξέρω αν θα γίνει τρίτος παγκόσμιος πόλεμος, όμως, αν γίνει, ο τέταρτος θα είναι με τόξα».