Δικαιοσύνη

Είδα θέατρο το «θάνατο και την κόρη». Η ηρωίδα ζει στη Χιλή με τις αναμνήσεις των βασανιστηρίων που υπέστηκε στη δικτατορία του Πινοσέτ για να αποκαλύψει τους συντρόφους της. Δεν υπέκυψε κι ανάμεσά τους ήταν ο αγαπημένος της και σημερινός άντρας της. Αυτός αναλαμβάνει αύριο πρόεδρος της Επιτροπής που θα εξετάσει θανάτους από τη δικτατορία, όχι όμως τα βασανιστηρίων που δεν κατέληξαν σε θάνατο. Σ΄ ένα ατύχημα στο δρόμο τον βοηθάει κάποιος άγνωστος, που είναι γιατρός. Η γυναίκα του αναγνωρίζει ότι αυτός ήταν ο γιατρός βασανιστής της. Τον υποβάλλει τώρα εκείνη σε βασανιστήρια και τον παγιδεύει να ομολογήσει, για να τον αφήσει ελεύθερο. Όμως δεν ικανοποιείται. Θέλει να τον σκοτώσει. Ο άντρας της τής εξηγεί πως, αν τον σκοτώσει, τα παιδιά του θα την κυνηγάνε μια ολόκληρη ζωή κι αν γίνει το ίδιο σε όλους τους βασανιστές και τους συνεργάτες της χούντας, η χώρα θα διαιωνίζει το μίσος και τον αλληλοσκοτωμό. Εκείνη πείθεται και στην Επιτροπή ο άντρας της προσπαθεί να συμβάλει στη γαλήνη της βασανισμένης χώρας.

Οι θεατές του έργου έφυγαν ανικανοποίητοι. Δικαιοσύνη δεν αποδόθηκε. Ο άντρας της ηρωίδας είπε την κρίσιμη φράση: «Άλλο να θυμάσαι κι άλλο να συγχωρείς». Κι εγώ έμεινα με το ερώτημα: «Τελικά, τι είναι Δικαιοσύνη;» Είναι η ανταπόδοση των ίσων, οφθαλμόν αντί οφθαλμού; Σκότωσες; Πεθαίνεις! Η βεντέτα, η εκδίκηση, ικανοποιεί το αίσθημα του δικαίου, αλλά στη γωνιά καραδοκεί η διαιώνιση της βίας. Η βία γεννά βία. Η αρχαία τραγωδία μας παρέδωσε την κορύφωση αυτής της στάσης στον Ορέστη. Ο πατέρας του σκότωσε («θυσίασε») την κόρη του. Η γυναίκα του, η Κλυταιμνήστρα, τον δολοφονεί. Κι ό γιος του, ο Ορέστης, αποδίδει δικαιοσύνη σκοτώνοντας τη μάνα του. Αδιέξοδο! Το φονιά της Κλυταιμνήστρας ποιος θα τον τιμωρήσει; Ο Ορέστης είναι αδύνατο να δώσει λύση. Καταφεύγει στην ανθρώπινη δικαιοσύνη, στον Άρειο Πάγο, αποσείοντας έτσι την ευθύνη από τους ώμους του. Αλλά κι εκεί οι μισοί ένορκοι, οι «συντηρητικοί», εφαρμόζουν το μητριαρχικό δίκαιο θεωρώντας ότι το μεγαλύτερο έγκλημα που υπάρχει είναι να σκοτώσει κάποιος τη μητέρα του, που, γεννώντας τον, του έδωσε τη νοητή ύπαρξή του. Οι άλλοι μισοί, οι «προδευτικοί», εφαρμόζουν το πατριαρχικό δίκαιο θεωρώντας ότι το μέγιστο χρέος καθενός είναι να αποδώσει δικαιοσύνη στο φονιά του πατέρα του, που του έδωσε την κοινωνική ύπαρξή του. Ξανά αδιέξοδο. Επεμβαίνει η Αθηνά, που τάσσεται με το μέρος του κατηγορουμένου. Η καίρια στιγμή. Το πατριαρχικό δίκαιο επικρατεί πάνω στη μητριαρχία, η ισοψηφία σε μια δίκη είναι υπέρ του κατηγορουμένου, και η κοινωνική δικαιοσύνη αντικαθιστά την προσωπική εκδίκηση.

Και το κοινό αίσθημα της δικαιοσύνης; Επιστρέφω στο έργο. Το συναίσθημα λέει να τιμωρηθούν οι βασανιστές, να βασανιστούν όπως βασάνισαν, να εκτελεσθούν οι εκτελεστές. Η λογική όμως υπενθυμίζει: Η βία γεννά βία. Τι μένει; Η κάθαρση είναι πέρα από το πρόβλημα καθαυτό. Στο έργο, οι βασανιστές δεν τιμωρήθηκαν. Αυτό δεν ικανοποιεί. Η πραγματική λύση βρίσκεται πιο πέρα, όπως με την υπερανθρώπινη παρέμβαση μιας Αθηνάς. Αν η πτώση της δικτατορίας άφησε πίσω της καταργημένα τα κοινωνικά μέτρα, διάλυση του συστήματος υγείας, κατάργηση των ελάχιστων αμοιβών, κατάργηση του μέγιστου ωραρίου εργασίας κλπ, ναι, τότε, πραγματικά δεν αποδόθηκε δικαιοσύνη. Και η κοινωνία βαδίζει τον κατήφορο.

Αν πάει ισόβια ο ληστής ή και εκτελεστεί, δικαιοσύνη δεν έχει αποδοθεί, όσο δεν έχει επιστρέψει τα χρήματα της ληστείας του. Και αν έχει διαπράξει φόνο, το έγκλημα δεν διορθώνεται, αλλά ο εξαναγκασμός του φονιά να δουλεύει για χάρη της οικογένειας του θύματος, κάτι είναι. Παντού στον κόσμο όπου υπάρχει μεγάλη εγκληματικότητα υπάρχουν αυστηρές ποινές, ακόμη και θανατική. Είναι όμως η εγκληματικότητα που αναγκάζει σε βαριές ποινές ή μήπως η ύπαρξή τους προάγει την εγκληματικότητα; Το ερώτημα ποτέ δεν απαντήθηκε πειστικά. Η βία γεννά βία! Στη μάλλον μετριοπαθή Ευρώπη, έχει καταργηθεί η θανατική ποινή, όπως και τα βασανιστήρια, επίσημα τουλάχιστον. Και κάποτε ο φυλακισμένος βγαίνει από τη φυλακή. Μέσα εκεί έχει εκπαιδευθεί από συγκρατουμένους του σε κάθε είδους εγκληματική πρακτική, και σε πράξεις βίας και σε κάθε είδους σεξουαλική ανωμαλία. Η φυλακή είναι Ανώτατη Σχολή Εγκλήματος. Κάποτε λοιπόν θα βγει. Και τότε πώς θα επιβιώσει; Εσείς τον παίρνετε να σας δουλέψει; Μάλλον όχι. Θα καταφύγει αναγκαστικά σε ένα συγκρατούμενό του που έχει ανοίξει μια επιχείρηση στα όρια της νομιμότητας ή και πέρα από αυτά, συνεχίζοντας την καριέρα του ως ποινικού ατόμου. Δεν του έχομε αφήσει άλλα περιθώρια. Ο παραδειγματισμός είναι βέβαια απαράδεκτος. Δεν καταλαβαίνω τι είδους δικαιοσύνη είναι αυτή που τιμωρεί κάποιον αυστηρά για ένα έγκλημα που ίσως μπορεί να διαπράξει στο μέλλον κάποιος άλλος. Υπάρχουν εναλλακτικές λύσεις;

Πριν κάνει το έγκλημα, μείωση στο κατά δύναμη των αιτίων της εγκληματικότητας, που πρώτιστη είναι η υπερβολική κοινωνική ανισότητα. Τα αυστηρά αντιτρομοκρατικά μέτρα συλλαμβάνουν και τιμωρούν τους τρομοκράτες, αλλά η τρομοκρατία φουντώνει. Η δεξιά και η αριστερή τρομοκρατική ιδεολογία καταπολεμούνται, αλλά η νόμιμη τάξη, που ανέχεται την ανισότητα παραμένει σαν κίνητρο διαιωνίζοντας τη βία. Τα σποραδικά εγκλήματα, από σχιζοφρενείς ή από «βρασμό ψυχής» δεν μπορούν να αντιμετωπισθούν με κοινωνικά μέτρα, η έντασή τους όμως μπορεί να μετριασθεί π.χ. με αυστηρή εφαρμογή της οπλοαπαγόρευσης. Ένας σχιζοφρενής με ένα μαχαίρι μπορεί να σκοτώσει 1-2 άτομα˙ με ένα καλάσνικοφ αφανίζει ένα σχολείο. Η αυστηρή επιτήρηση είναι το επόμενο μέτρο. Αν ξέρει ο επίδοξος εγκληματίας ότι οι πιθανότητες να μη συλληφθεί είναι ασήμαντες, αυτό είναι περισσότερο αποτρεπτικό από μια αυστηρή ποινή, που μπορεί να τη γλιτώσει αποφεύγοντας τη σύλληψη. Η απομόνωση (φυλάκιση) είναι αναγκαίο κακό. Εκεί όμως θα πρέπει να μπορεί να αποκτήσει μια τέχνη ή και επιστήμη (αν έχει τις αναγκαίες πνευματικές ικανότητες), για να μπορέσει να ασκήσει ένα χρήσιμο επάγγελμα μετά την αποφυλάκισή του. Κι ακόμη, αντί να του δίνεται άδεια εξόδου, θα πρότεινα να δίνεται άδεια εισόδου στη γυναίκα του ή στην αρραβωνιαστικιά του ή όποιο άλλο αγαπημένο του πρόσωπο. Η άδεια εξόδου είναι ισχυρό κίνητρο για να μην επιστρέψει και να συνεχίσει την εγκληματική δραστηριότητά του.

Ύστερα από τα παραπάνω, ακόμη και η πιο τέλεια δικαιοσύνη μου φαίνεται ετεροβαρής. Τιμωρεί όποιον διαπράττει πράξεις πέρα από τα παραδεκτά όρια. Λείπει η δικαιοσύνη που τιμά όποιον διαπράττει πράξεις πέρα από τα προσδοκώμενα όρια, τους ήρωες, τους αγίους, προσφέροντας πρότυπα για μίμηση στην κοινωνία.