Η Κωμοδύσσεια στο Θέατρο Απόλλων της Σύρου

Της Σχολικής Συμβούλου Γαλλικής Νοτίου Αιγαίου

Δρ Ευτυχίας Νικολακοπούλου

Καθήλωσε στο έδαφος την παιδική και ενήλικη φαντασία η Κωμοδύσσεια. Αυτή η πρωτότυπη σκηνοθεσία της Οδύσσειας του γνωστού μυθικού λυρικού έπους αποδόθηκε με κωμικό τρόπο. Μέσα από ξεκαρδιστικούς διαλόγους που κάθε άλλο παρά τον τρόμο σκορπούσαν, οι ήρωες του θεάματος έδωσαν τον καλύτερό τους εαυτό για να ερμηνεύσουν την Ομηρική περιπέτεια σε θεατρική πράξη μιάμισης ώρας, φαντασμαγορικά όπου το παιχνίδι της παντομίμας, τα αντικείμενα-ρόλοι, οι καταστάσεις, το παράλογο και τα εμπόδια μετατρέπονται σε ανεπαίσθητους κινδύνους που ξεπερνιούνται μ’ ένα μαγικό ραβδί, με τη βοήθεια ενός θεού ή με την ιδιοφυΐα του κεντρικού ήρωα του πολυμήχανου Οδυσσέα. Η παράσταση αυτή έχει δοθεί σε διάφορες σκηνοθεσίες σε πόλεις της Ευρώπης όπως στην Αβινιόν, στο Παρίσι, τη Ρώμη. Ο σκοπός της είναι να διασκεδάσει ένα πιο ευαίσθητο κοινό και να μεταφέρει εύθυμα τις σχέσεις μεταξύ ηρώων και θεών. Στην Κωμοδύσσεια παρακολουθήσαμε την οργή του Ποσειδώνα ο οποίος στην αρχή της παράστασης όταν μαθαίνει ότι ο Οδυσσέας τυφλώνει τον γιο του τον Κύκλωπα Πολύφημο δηλώνει ότι θα τον εκδικηθεί και ορκίζεται να κάνει το ταξίδι από τα πιο δύσκολα και εξακοντίζοντας μια ισχυρή καταιγίδα ενάντια στον ήρωα.. Έτσι αρχίζει και η παράσταση. Ακολουθούν οι καταιγίδες και εμπόδια σε όλο το ταξίδι και αυτή θα είναι η πολυετής περιπέτεια του Οδυσσέα. Στην τραγωδία αρκεί ένας μόνον θεός να είναι εξοργισμένος για να ελευθερώσει μια καταιγίδα ενάντια σ’έναν άνθρωπο που δεν γλυτώνει παρά μόνο με τη μεσολάβηση μιας άλλης θεότητας. Ο Ποσειδώνας δεν ξαναεμφανίζεται παρά μόνο στο τέλος, ενώ ο Οδυσσέας πλησιάζει το νησί της Ιθάκης. Εκνευρισμένος ενάντια στους Φαιάκους που βοήθησαν τον Οδυσσέα να φθάσει στην πατρίδα του, πραγματοποιεί μια παλιά πρόβλεψη και μετατρέπει το καράβι τους σε βράχο. Έπειτα το βουλιάζει μπροστά τους. Ο Ποσειδώνας συμπεριφέρεται έτσι με τη σύμφωνη γνώμη του Δία που βρίσκει δικαιολογημένη την οργή του αδελφού του. Διδακτικός και διασκεδαστικός σκοπός

Ο Οδυσσέας και οι άνδρες του, αν και υπόκεινται στην οργή, στην εκδίκηση και την βιαιότητα των θεών ξεχωρίζει με το θάρρος, την ηθοποιία και την μαεστρία του να ξεπερνάει κάθε κίνδυνο. Με την Κωμοδύσσεια μαθαίνουμε τις περιπέτειές του χωρίς ούτε ένα λεπτό να ανησυχήσουμε για τον ήρωα. Η περιπέτειές του γίνονται κωμικό θέαμα για όλο το κοινό. Η παρουσία των θεών και των εξουσιών τους δίνει ευχαρίστηση στους θεατές. Κυρίως σε αυτή την παράσταση το κοινό εξοικειώνεται με τους θεούς και τον Οδυσσέα. Τα παιδιά απαντούν και διαδρούν εφόσον έχουν τη δυνατότητα σε πολλές στιγμές ή να μιλήσουν ή να έρθουν σε επαφή με τους ήρωες. Επαναλαμβάνουν λέξεις, μεταφέρουν αντικείμενα-ρόλους επάνω στη σκηνή όπως το καράβι του Οδυσσέα στην αρχή της παράστασης πριν ξεσπάσουν οι καταιγίδες. Επίσης απολαμβάνουν τις περιπέτειες του ήρωα, διότι γνωρίζουν ότι στη γενικότερη ατμόσφαιρα και σύμφωνα με τη διακωμώδηση των περιστάσεων, το τέλος θα είναι αίσιο ακόμη και αν μερικές φορές νοιώθουν αγωνία. Ενισχύεται η άποψη ενός ευτυχισμένου τέλους. Πράγματι, το γεγονός ότι χρησιμοποιούνται επικουρικά υπερφυσικές δυνάμεις όπως μεταμορφώσεις, εμφανίσεις και εξαφανίσεις, ισχυροί άνεμοι κ.ά εξασφαλίζεται μια επιτυχημένη διασκεδαστική νότα. Η θέση του Οδυσσέα-ήρωα σε ισοτιμία με τους θεούς του Ολύμπου, η ισχυρή του κράση και οι υπερφυσικές του αντιδράσεις μαζί με τη φιλική του σχέση με θεούς που τον προστατεύουν όπως η θεά Αθηνά και ο θεός Ερμής τον εξυψώνουν στα μάτια των θεατών που δεν τον αφήνουν ούτε στιγμή. Οι Θεοί που εμφανίζονται ξαφνικά για να βοηθήσουν και να προστατέψουν τον ήρωα, που αποφασίζουν για την τύχη του, αν δηλαδή πρέπει να γυρίσει στην Ιθάκη ή να παραμείνει στο νησί της Καλυψώς είναι κυρίως η Αθηνά και ο Ερμής. Χάρη στην διαμεσολάβηση της θεάς Αθηνάς, ο Δίας με την παρέμβαση του Ερμή, υποχρεώνει την Καλυψώ να αφήσει τον Οδυσσέα να φύγει.

Ωδή 5, στοίχος 112 : « Ο Δίας σήμερα σε διατάσσει να τον διώξει χωρίς να περιμένεις ». Η Καλυψώ όμως δεν συμφωνεί να ελευθερώσει τον Οδυσσέα. Ο Ερμής τάσσεται στην πλευρά των ήπιων θεών ρόλων της παράστασης επιλέγει να βοηθήσει τον Οδυσσέα ενώ δεν τον υποχρεώνει κανείς. Εδώ μπορούμε να πούμε ότι είναι ο δεύτερος βοηθός-ρολος του Οδυσσέα, η προσωποποίηση της επιδεξιότητας και ο πιο κοντινός και καλοσυνάτος θεός απέναντι στους ανθρώπους. Η κυριότερη παρέμβασή του είναι στο νησί της μάγισσας Κίρκης. Ωδή 10 στίχος 277. Ο εκθαμβωτικός Ερμής με τη μορφή ενός νεαρού άνδρα, ενημερώνει τον Οδυσσέα ότι η Κίρκη μετέτρεψε τους συντρόφους του σε γουρούνια. Προηγουμένως θα έχει προειδοποιήσει την Κίρκη για τον ερχομό του Οδυσσέα. Στην παράσταση τα παιδιά είδαν ότι ο Ερμής μόλις συμβουλέψει τον Οδυσσέα για να σώσει τους άνδρες του και του δώσει το αντίδοτο ενάντια στη μαγεία της Κίρκης, θα εξαφανιστεί για να επιστρέψει στον Όλυμπο.   Επομένως μοναδικός ρόλος του είναι να αποδίδει τα μηνύματα του Δία και των άλλων θεών. Δεν μιλάει απ ευθείας στον Οδυσσέα παρά μόνον όταν του δίνει το αντίδοτο ενάντια στη μαγεία και παίρνει ξεκάθαρα το μέρος του ήρωα, σίγουρα επηρεασμένος από την εμπιστοσύνη και τη βοήθεια που του έδωσε η αδελφή του η Αθηνά για τον Οδυσσέα. Ο Ερμής μεταφέρει τα μηνύματα. Δεν αναλαμβάνει καμία ευθύνη. Συχνά χάνει την ισορροπία Αμέτοχος προειδοποιεί και αποχωρεί. Είναι βιαστικός, ανήσυχος. Ο ρόλος του Ερμή αποδόθηκε άριστα διότι ο ηθοποιός-ρόλος ήταν αεικίνητος, και αέρινος σαν πνεύμα που τις περισσότερες φορές δεν συμμετέχει στα δρώμενα και δεν εκφράζει προσωπικές γνώμες. Η Αθηνά είναι διαρκώς η βοηθός και προστάτιδα του Οδυσσέα. Είναι η θεά των όπλων και του πολέμου, καθώς επίσης της σκέψης και της φιλοσοφίας. Προστατεύει τους έλληνες ήρωες της μάχης της Τροίας, βοηθάει επίσης τον Ηρακλή να αποτελειώσει τα 12 έργα του καθώς και τον Περσέα να σκοτώσει τη Μέδουσα. Ακόμα και όταν είναι απούσα για ένα μεγάλο μέρος της αφήγησης, την ξαναβρίσκουμε για όταν θα συνοδεύσει τον Οδυσσέα στους Φαίακες όπου τον υποδέχεται η Ναυσικά. Στην Κωμοδύσσεια γίνεται μια θεότητα πιο προσωπική, δημιουργείται μια σχέση φιλίας ανάμεσα στα δύο πρόσωπα. Στην πραγματικότητα ο Οδυσσέας συνηθίζει τόσο στην παρουσία της Αθηνάς που απογοητεύεται όταν δεν θα τη βλέπει για αρκετές σκηνές (Ωδή 13, στ.339). Η σκηνή της εκ νέου συνάντησης με την Αθηνά στην Ιθάκη υπογραμμίζει αυτή τη σύμπνοια. Ο ήρωας και η Αθηνά είναι αρκετά κοντά και μιλούν ίσος προς ίσον. Φίλη, οδηγός και προστάτιδα η Αθηνά στο τέλος θα βοηθήσει τον Οδυσσέα να επιστρέψει στην Ιθάκη επειδή εκείνος θα το ζητήσει. Στην Κωμοδύσσεια η Πηνελόπη-ρόλος εμφανίζει μια γυναικεία καρικατούρα ανάξια Ομηρικής ηρωίδας. Η δυστυχισμένη ζωή της με τις ατέλειωτες μέρες αναμονής του Οδυσσέα αποδίδεται εντελώς κωμικά εφόσον γελοιοποιείται από την επιπολαιότητα και τη φαιδρότητά της.

Αν και το ζήτημα είναι πολύ σοβαρό, διότι κινδυνεύει ο θρόνος του Οδυσσέα εκείνη εκφράζει την επιπολαιότητα και την ανευθυνότητα. Επιτυγχάνεται διαχρονική σύνδεση με τη θρησκευτική κουλτούρα της εποχής εκείνης. Μας διδάσκει τη σημασία των θεών στην αρχαία κοινωνία όπου οι τιμές εξαρτιόντουσαν από το τραγούδι και το θέατρο στην αρχαιότητα, και γίνονταν θυσίες προς τιμήν τους. Για τους ιστορικούς, η Οδύσσεια είναι άλλωστε μια μεγάλη πηγή πληροφοριών σχετικά με τη διεξαγωγή των τελετών προς τιμήν των θεών. Φοβισμένοι και σεβαστοί, εξουσιάζουν τον αρχαίο κόσμο. Αλλά ο Όμηρος μας προσφέρει επίσης μια ενδιαφέρουσα πλευρά του ανθρώπου. Προσκαλεί τον αναγνώστη να έχει πραγματικά επίγνωση της θνησιμότητάς του, καθώς και της σχεδόν ανίκανης φύσης του απέναντι στα γεγονότα που τον ξεπερνούν. Έτσι, οι άνδρες και ιδιαίτερα ο Οδυσσέας, δεν είναι κύριοι της ζωής τους: ο δρόμος τους θα εξαρτηθεί από την καλή θέληση των θεών που διασκεδάζουν με τις αδυναμίες τους. Πράγματι, ο Οδυσσέας είναι εντελώς χαμένος, και μόνο, όταν οι θεοί δεν επεμβαίνουν πλέον. Αλλά ο Όμηρος δίνει έμφαση σε μια διαφορετική πτυχή της ζωής του ανθρώπου: την ελεύθερη βούληση. Αν ο Όμηρος αναφέρεται σε αυτήν την ατομική ελευθερία, οι άνδρες εξακολουθούν να εξαρτώνται πλήρως από τα γεγονότα των θεών και παίζουν σε κλίμακα πολύ μικρής εμβέλειας εκτός από το πεπρωμένο τους.

Οι θεοί-ρόλοι βοηθούν τον Οδυσσέα και τους άνδρες του. Θα είναι παρόντες σε όλο το ταξίδι του και είναι εκείνοι που θα αποφασίσουν για την έκβαση των περιπετειών που κυριαρχούν την παράσταση σε όλη τη διάρκειά της. Αλληλεπιδρούν και επηρεάζονται αμοιβαία. Συχνά εμπνέουν φόβο και δέος στα πρόσωπα ρόλους που ακολουθούν τις υποδείξεις-οδηγίες και μηνύματά τους. Διασκεδαστική ατμόσφαιρα για τους μικρούς κυρίως φίλους του θεάτρου που δημιουργήθηκε από μια απολαυστική και κωμική παραλλαγή του περίπλου του Ομηρικού ήρωα Οδυσσέα όπου ο μύθος εκτυλίσσεται σε μοντέρνα εκδοχή με αρκετή δόση αισθητικής και πρωτοτυπίας.