Η βαρυσήμαντη “κληρονομιά” ενός Συριανού φωτογράφου

Φωτογραφίες από το αρχείο του Συριανού Στέργιου Στεργίου, ενός εκ των πρώτων ανθρώπων του νησιού, που από τις αρχές του 20^ου αιώνα είχαν στην κυριότητά τους φωτογραφική μηχανή, παρουσιάζονται στη χαρτόδετη έκδοση του Μορφωτικού Ιδρύματος Εθνικής Τραπέζης «Κίος 1921-1922».

Κατά τη διάρκεια της Μικρασιατικής Εκστρατείας ο ερασιτέχνης φωτογράφος, που κατέγραφε με το φακό του την κοινωνική ζωή της Σύρου, την περίοδο του Μεσοπολέμου (1920-1930), υπηρέτησε σε ηλικία 24 ετών, ως επίστρατος πεζοναύτης σε ναυτικό άγημα το οποίο τέθηκε υπό τη Στρατιωτική Διοίκηση Προύσσης.

Το άγημα διαμοιράστηκε στα Μουδανιά, την Κίο και την Προύσα και ανέλαβε την τήρηση της τάξης στην περιοχή.  Ο Στεργίου παρέμεινε στην Κίο ένα χρόνο, από το καλοκαίρι του 1921 μέχρι το καλοκαίρι του 1922. Στο διάστημα αυτό αποτύπωσε φωτογραφικά την εκκένωση της Νικομήδειας αλλά και την παρουσία του αγήματος σε πόλεις της Προποντίδας, προσεγγίζοντας σε μεγάλο βαθμό την ανθρώπινη πλευρά των στρατευμάτων, σκιαγραφώντας τον περίγυρο και αποφεύγοντας το σκληρό πρόσωπο του πολέμου (νεκρούς, μάχες κλπ.).

Το φωτογραφικό αρχείο του δώρισαν στο ΜΙΕΤ, η κόρη του Πέγκυ Στεργίου και ο εγγονός του, Νικόλαος Καΐλης, τον Μάρτιο του 2017. Το αρχείο αριθμεί συνολικά 350 αρνητικά, εκ των οποίων τα 90 σχετίζονται με την παραμονή του Στεργίου ως πεζοναύτη στην Προποντίδα, ενώ τα υπόλοιπα αποτυπώνουν τη Σύρο του Μεσοπολέμου.

Τεκμήρια αναμνηστικού χαρακτήρα

Οι φωτογραφίες του Στεργίου, για τις οποίες χρησιμοποίησε μια Kodak των αρχών του 20ού αιώνα, με ό,τι αυτό συνεπάγεται ως πρακτική δυσκολία, έρχονται να προστεθούν στον όγκο των φωτογραφικών τεκμηρίων που υπάρχουν σήμερα για τη Μικρασιατική Εκστρατεία.

Οι λήψεις του αγνοούν τον τραγικό της επίλογο, ο οποίος απέχει ακόμη χρονικά. Οι παραθαλάσσιες πόλεις, οι ακτές, οι λήψεις πάνω στα πλοία δημιουργούν συνολικά την εικόνα μιας εμπόλεμης κατάστασης που ωστόσο παραμένει υπό έλεγχο και δεν εμπνέει καμία ανησυχία. Ο Στεργίου φωτογραφίζει την αναχώρηση του αγήματος από τον Πειραιά και τις μετακινήσεις του στα παράλια της Προποντίδας, τη ζωή στο στρατόπεδο και τις στρατιωτικές ασκήσεις. Επιπλέον διαμέσου αυτών των κυρίως αναμνηστικών φωτογραφιών καταγράφει σκηνές από πόλεις και χωριά της Ιωνίας που εύκολα ανακαλούν την περίοδο της ειρήνης και υπενθυμίζουν τη μακραίωνη συνύπαρξη αλλόθρησκων πληθυσμών στην περιοχή.

Σύμφωνα με στοιχεία και αναφορές του Κωστή Α. Λιόντη, που υπογράφει το εισαγωγικό κείμενο της έκδοσης, όπου, ύστερα από μια αναδρομή στις απαρχές της πολεμικής φωτογραφίας στον ελλαδικό χώρο, αναφέρεται ειδικότερα στην παρουσία και το έργο των φωτογράφων κατά τη διάρκεια της  Μικρασιατικής Εκστρατείας και, τέλος, εξετάζει και αναλύει τις φωτογραφίες του παρόντος βιβλίου. 

Αστείρευτο πάθος για την τέχνη της φωτογραφίας

Ο Στέργιος Στεργίου γεννήθηκε το 1897 στη Σύρο, όπου ο πατέρας του με καταγωγή από την Ήπειρο, διατηρούσε οικογενειακή επιχείρηση στην Ερμούπολη, μεγάλο ναυτιλιακό και οικονομικό κέντρο κατά τον πρώτο αιώνα του νεοελληνικού κράτους. Η οικονομική ακμή του νησιού οδήγησε και στην παράλληλη καλλιέργεια ενός εξευρωπαϊσμένου τρόπου αστικού βίου. Μία μορφή τέχνης, η οποία είχε αναπτυχθεί εκείνη την περίοδο ήταν και η φωτογραφία. Σύμφωνα με έρευνες, κατά τη δεκαετία του 1860, υπήρχαν στην Ερμούπολη τέσσερα φωτογραφεία και δώδεκα φωτογράφους σε πληθυσμό 23.000 κατοίκων, αριθμός ο οποίος δεν απέχει πολύ από εκείνον της Αθήνας. «Με άλλα λόγια, η φωτογραφική παράδοση της Σύρου ούτε τυχαία είναι ούτε περιθωριακή μέσα στη διαδρομή και ιδίως στις αφετηρίες της ελληνικής φωτογραφίας», επισημαίνει ο κ. Λιόντης.

Όπως αφηγήθηκε η κόρη του Στέργιου Στεργίου, Πέγκυ, η φωτογραφική μηχανή του πατέρα της αγοράστηκε το 1900 από τον παππού της, ως δώρο στον τρίχρονο τότε γιο του κατά την επίσκεψή του για επαγγελματικούς λόγους στη Διεθνή Έκθεση του Παρισιού. Η ενασχόλησή του με τη φωτογραφία ξεκίνησε πριν από το 1917 και στη δεκαετία του '20, εμφάνιζε μόνος του τα αρνητικά.

«Θεματικά, ο Στεργίου φωτογραφίζει ταξίδια του στο εξωτερικό και χωρίς προκατάληψη σκηνές και πρόσωπα  απ' όλο το κοινωνικό φάσμα της Σύρου. Οι εταίρες της Ερμούπολης είναι  χαρακτηριστικό δείγμα του ανοιχτού πνεύματος που τον διέκρινε. Το μέγιστο ποσοστό των αρχειοθετημένων αρνητικών, πλην εκείνων της Κίου, περιστρέφεται γύρω από τη μεσοπολεμική εικοσαετία της Σύρου. Θεωρείται μάλιστα, αν όχι μοναδική, σίγουρα πάντως μία από τις ελάχιστες φωτογραφικές αποτυπώσεις αυτής της περιόδου», τονίζει ο κ. Λιόντης.

Γλαφυρή μαρτυρία γύρω από τις συνθήκες στρατωνισμού

Ως μάχιμος επιστρατεύσεως στο Βασιλικό ναυτικό, ο Στεργίου έφερε ειδικότητα “ναύτης καταστρώματος στο εν Αθήναις εδρεύον ναυτικό άγημα”. Το 1921, ως μέλος πληρώματος τορπιλοβόλου υπαγόμενου στη στρατιωτική διοίκηση Προύσσης, μετακινήθηκε στην Κίο, όπου υπηρέτησε για έναν περίπου χρόνο ως μάχιμος πεζοναύτης στη φρουρά της πόλης.

Δεσπόζουσα θέση στις φωτογραφίες του κατέχει η παράλια κωμόπολη της Κίου. «Οι περισσότερες έχουν, αναλογικά, αναμνηστικό χαρακτήρα, χωρίς, ωστόσο, να απαλείφεται η ιστορικότητα της απόβασης και εγκατάστασης εκεί μάχιμου αγήματος του Βασιλικού ναυτικού. Σε προσεκτική εξέταση, αλλού εμφανώς και αλλού υπαινικτικά, η ιστορική τους διάσταση υποδηλώνεται σχεδόν σε κάθε κάδρο. Στο μεγαλύτερο ποσοστό αποτελούν “γλαφυρή” μαρτυρία  γύρω από τις κρατούσες συνθήκες στρατωνισμού του αγήματος μέσα στο αστικό περιβάλλον της Κίου. Οπτικά εκεί είναι τα όρια. Κίνδυνοι, εχθρικές απειλές, σκληρή βία και λοιπά παρόμοια απουσιάζουν ή αναδύονται προς ταύτιση μόνο μέσω συνδηλώσεων. Με άλλα λόγια, βρίσκονται εκτός φωτογραφικού κάδρου, ή, αν εμφανίζονται, καταλήγουν δύσληπτα….) αναφέρεται χαρακτηριστικά στο εισαγωγικό κείμενο.

Εκτός από το αρχείο της Μικρασιατικής Εκστρατείας, ο Στέργιος Στεργίου διέθετε και μία τεράστια συλλογή φωτογραφιών από την κοινωνική ζωή της Σύρου, δείγματα της οποίας χρησιμοποιήθηκαν κατά το παρελθόν από τον Τζώρτζη Μακρυωνίτη στην έκδοση ενός λευκώματος. Ως εκ τούτου, απαραίτητη κρίνεται η αξιοποίηση και αυτού του πλούσιου αρχειακού υλικού που αποτυπώνει τη Σύρο της δεκαετίας του 1920-1930, προκειμένου να δει, κάποια στιγμή, το φως της δημοσιότητας και να προβληθεί όπως του αξίζει.