“Το λάθος είναι το «σπέρμα» της επόμενης γλωσσικής δομής”

Τα λάθη που εντοπίζονται συχνά στο γραπτό και προφορικό λόγο, αλλά και τη συμβολή τους στην εξέλιξη της γλωσσικής δομής, ανέδειξε η Κοσμήτωρ της Σχολής Ανθρωπιστικών Επιστημών Δημοκριτείου Πανεπιστημίου Θράκης και Καθηγήτρια Θεωρητικής Γλωσσολογίας, Ζωή Γαβριηλίδου, στο πλαίσιο του 4^ου Διεθνούς Θερινού Πανεπιστημίου στη Σύρο.

Στην εισήγησή της, η κ. Γαβριηλίδου, εστίασε στις γλωσσικές αλλαγές, οι οποίες ξεκινούν από τη χρήση της γλώσσας και μπορούν να εμφανιστούν με τη μορφή λάθους, δηλαδή υπέρβασης του συστήματος, όταν αυτό παρουσιάζει ασάφεια ή αδιαφάνεια για τους ομιλητές. Η αδιαφάνεια, που μπορεί να οφείλεται σε εξελίξεις και μεταβολές, οδηγεί στη δημιουργία εσφαλμένων τύπων που πλάθονται κατ’ αναλογία με άλλους σαφέστερους ή ομαλότερους (π.χ. από ανέκαθεν αντί ανέκαθεν, γιατί το επίθημα –θεν έχει χάσει τη σημασιολογική του διαφάνεια, επομένως ο ομιλητής καταφεύγει στη χρήση της πρόθεσης από για να δηλώσει αυτό που παλιά σαφώς δήλωνε το –θεν).

Σε συνέντευξή της στην «Κοινή Γνώμη», η Κοσμήτορας της Σχολής Ανθρωπιστικών Επιστημών του Δ.Π.Θ παρουσίασε την εποικοδομητική πλευρά των γλωσσικών λαθών, τα οποία αποτελούν δυνάμει τη δομή της επόμενης φάσης, εφόσον γίνουν αποδεκτά από το σύνολο της γλωσσικής κοινότητας.

Οι εργασίες του φετινού Θερινού Πανεπιστημίου έχουν ως κεντρικό άξονα το λάθος στη γλώσσα και την επικοινωνία. Ποιες είναι οι πτυχές που φωτίσατε εσείς μέσα από την ομιλία σας με τίτλο «Λάθος, νόρμα, κανόνας»;

«Στόχος μου ήταν να δούμε πού εντοπίζονται λάθη στο γλωσσικό σύστημα ανά επίπεδο. Στη φωνητική, στη φωνολογία, στη μορφολογία. Αφού εξετάσαμε όλα τα είδη, στη συνέχεια συζητήσαμε τους μηχανισμούς που τα προκαλούν. Τέτοιος μηχανισμός είναι η αναλογία. Κάνουμε λάθη γιατί τις περισσότερες φορές αυτό που είναι πιο συχνά σωστό επηρεάζει και προκαλεί λάθος τύπους. Για παράδειγμα, η λέξη «ψήφος» είχε θηλυκό γένος. Επειδή όμως οι περισσότερες λέξεις στην ελληνική με κατάληξη -ος είναι αρσενικές, στο τέλος άλλαξε η ψήφος και έγινε ο ψήφος».

Πόσο εύκολη είναι η υιοθέτηση ενός καινούριου γλωσσικού τύπου;

«Χρειάζεται να περάσει πολύς καιρός για να γίνει μία αλλαγή και συνήθως, αυτό που είναι λάθος σε μία δεδομένη συγχρονία, αν υιοθετηθεί από μία κρίσιμη μάζα, δηλαδή τον μεγαλύτερο αριθμό των ομιλητών, σε βάθος χρόνου γίνεται σωστό. Όπως στην περίπτωση της λέξης νερό, που παλαιότερα ήταν επίθετο και σήμαινε ο φρέσκος. Λέγαμε νηρόν ὕδωρ - φρέσκο νερό και σήμερα λέμε νερό, δηλαδή σκέτο το φρέσκο. Τότε οι φιλόλογοι έλεγαν «μη λέτε νερό, να λέτε ύδωρ». Αλλά, εμείς σήμερα λέμε τον τότε λάθος τύπο. Πιστεύω μάλιστα, πως αλλαγή θα δεχτεί μελλοντικά και ο Οκτώβριος, που θα γίνει «Οκτώμβριος». Στους υπόλοιπους μήνες εμπεριέχεται αυτό το «μ», άρα αναλογικά θα εφαρμοστεί κι εκεί ο κανόνας». Για λόγους του συστήματος, επικρατεί συνήθως ο πιο εύκολος τύπος, ο οποίος όταν χρησιμοποιηθεί από περισσότερους ομιλητές, τότε γίνεται ο επόμενος σωστός τύπος. Αυτό είναι πολύ σημαντικό γιατί εξελίσσεται η γλώσσα. Διασφαλίζεται η συνέχειά της. Αν δε συνέβαινε αυτό, τότε οι γλώσσες θα πέθαιναν. Υπάρχουν αρκετές γλώσσες που έχουν πεθάνει, ενώ από τα αρχαία χρόνια μέχρι σήμερα η ελληνική έχει συνεχίσει την πορεία της».

Ποια είναι τα συχνότερα λάθη που εντοπίζονται στον Τύπο;

«Είναι συνήθως λάθη που αφορούν το γένος ή τύποι όπως «απαθανατίζω-αποθανατίζω». Όμως και αυτά, αν υιοθετηθούν από περισσότερους ομιλητές, θα είναι ο επόμενος σωστός τύπος. Μην ξεχνάτε, πως κι εσείς οι δημοσιογράφοι λειτουργείτε ως γλωσσικά πρότυπα. Πρέπει να αποενοχοποιηθούμε από το λάθος, γιατί χάρη σε αυτό καταφέρνουν οι γλώσσες και διαιωνίζονται. Αν σταματούσαν να γίνονται λάθη που μαρτυρούν αυτή την εξέλιξη, τότε οι γλώσσες θα πέθαιναν. Δεν είναι κάτι κακό το λάθος, είναι το «σπέρμα» της επόμενης γλωσσικής δομής».

Αυτό σημαίνει πως ένα συχνό γλωσσικό λάθος δεν θα έπρεπε να επισημαίνεται με έντονο τρόπο;

«Η δύναμη της αλλαγής είναι τόσο σαρωτική, που όσο και να επισημαίνεται ένα λάθος, ακόμα και στο σχολείο, τελικά αυτό θα επικρατήσει. Το λέμε, το προσπαθούμε, αλλά το λάθος θα μας ξεφύγει τις περισσότερες φορές. Θα το θυμηθούμε μια, θα το θυμηθούμε δυο, αλλά στο τέλος θα μας ξεφύγει. Όταν ξεφύγει στους περισσότερους, τότε έχει αλλάξει η δομή. Θέλω να πω ότι είναι ένα ποτάμι που «κυλάει». Και να προσπαθήσεις να το συγκρατήσεις είναι πολύ δύσκολο. Θα το συγκρατήσεις λίγο, θα βάλεις ένα φράγμα, αλλά είναι τόσο σαρωτική η δύναμη του νερού, που θα τα πάρει όλα στο διάβα του».

Εξίσου σημαντικό ρόλο στη διαμόρφωση μίας νέας γλωσσικής δομής διαδραματίζει και μία τοπική διάλεκτος;

«Σαφώς. Μία διάλεκτος μπορεί να επηρεάσει την κοινή και να γίνει ο κοινός τύπος. Αλλά θα πρέπει να σημειωθεί ότι τα λάθη οφείλονται στην ανομοιομορφία που υπάρχει στη χρήση της γλώσσας. Ο καθένας από μας είναι διαφορετικός, έχει διαφορετικές καταβολές, είναι άλλου φύλου, κατάγεται από διαφορετικό μέρος, ψηφίζει διαφορετικά. Όλα αυτά επηρεάζουν τον τρόπο που μιλάμε. Ακριβώς λοιπόν επειδή υπάρχει ανομοιογένεια στους ομιλητές, γίνονται κάποια λάθη. Είναι καλή η ανομοιογένεια. Από τα λάθη αυτά εξελίσσεται η γλώσσα. Διασφαλίζει ότι υπάρχει συνέχεια».

Καταλήγοντας, η κ. Γαβριηλίδου ευχαρίστησε θερμά τους διοργανωτές του Διεθνούς Θερινού Πανεπιστημίου, στο οποίο συμμετείχε για δεύτερη φορά. «Ευχαριστώ το Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων και ιδιαίτερα την κ. Νικολέττα Τσιτσανούδη Μαλλίδη για την αξιέπαινη αυτή προσπάθεια, που υποστηρίζεται από σημαντικούς ακαδημαϊκούς από την Ελλάδα και το εξωτερικό. Είναι μια πολύ ωραία συνάθροιση, στην οποία μπορούμε να μιλήσουμε ακαδημαϊκά».