Το παιχνίδι και η σημασία του

Είναι εύκολο για έναν ενήλικα, να υποτιμήσει τη σημασία και την αξία που έχει για ένα παιδί η διαδικασία του παιχνιδιού.Ωστόσο το παιχνίδι είναι μέχρι μια ηλικία,η κύρια απασχόληση ενός παιδιού, η «δουλειά» θα μπορούσαμε να πούμε ,που χρειάζεται να κάνει  καθώς αναπτύσσει τη φαντασία και τη  δημιουργικότητα του, αλλά και μια εσωτερική αίσθηση εαυτού.Συμφωνα με τον Βρετανό Παιδίατρο και Ψυχαναλυτή D.W Winnicot ,το παιχνίδι είναι μια  διαδικασία δομικής σημασίας για τη συγκρότηση του ψυχισμού,η οποία διατρέχει όλο το ηλικιακό φάσμα της ανθρώπινης ύπαρξης .Μια διαδικασία δημιουργική, η οποία αναδύεται με τις πρώτες προσπάθειες του παιδιού να αποχωριστεί ψυχικά και σωματικά τη μητέρα.Το παιδί χρησιμοποιεί τον σωματικό και ψυχικο χώρο ανάμεσα στο ίδιο και τη μητέρα,δημιουργώντας ένα δικό του κόσμο.Το πρώτο δημιούργημα του βρέφους ,το όποιο ο Winnicott ονομάζει «μεταβατικό αντικείμενο»,μπορεί να είναι οτιδήποτε, από ένα αγαπημένο λούτρινο παιχνίδι, έως ένα παλιό κουβερτάκι.Μπορεί να το χρησιμοποιεί με διάφορους τρόπους και να ανθίσταται σθεναρά σε κάθε απόπειρα απομάκρυνσης ή αντικατάστασης του αγαπημένου αυτού αντικειμένου,καθώς αναπαριστά την πρώτη του προσπάθεια να αποκτήσει κάποιον έλεγχο του κόσμου και της πραγματικότητας του.Αυτή η δημιουργική πράξη είναι ζωτικής σημασίας για το βρέφος και το μικρό παιδί ,καθώς προσπαθεί σταδιακά να αποχωριστεί τη μητέρα και να ορίσει εαυτόν ως ξεχωριστό και διαφορετικό από εκείνη.Σε δεύτερο χρόνο,και καθώς αναδύεται η ικανότητα του για παιχνίδι, μαθαίνει να παίζει μόνο του, αλλά παρουσία κάποιου άλλου.Σε αυτό το στάδιο,η διαθεσιμότητα του ενήλικα,μπορεί να εκφραστεί ακόμη και με το  να είναι συναισθηματικά παρόν ,παρατηρώντας με ενδιαφέρον και ευαισθησία,χωρίς κατ´ανάγκη να παρεμβαίνει.Φτάνοντας σε αυτό το στάδιο,το παιδί κατακτά κάτι εξαιρετικά σημαντικό για την ψυχική του ανάπτυξη και τη μετέπειτα ζωή :την ικανότητα να μένει μόνο του.Στη συνέχεια,το παιδί είναι πια σε θέση να παίζει μαζί με τη μητέρα,η οποία  μπορεί να εισάγει τις δικές της ιδέες στη διαδικασία του παιχνιδιού,επιτρέποντας μέσα από αυτή την αλληλεπίδραση να δημιουργηθεί κάτι νέο που θα συμπεριλαμβάνει και τους δύο.Σταδιακά αυτός ο νέος τρόπος του να παίζει κανείς με κάποιον άλλο, μέσα σε μια σχέση, βοηθά το παιδί να σχετιστεί και να αλληλεπιδράσει δημιουργικά και με άλλους ανθρωπους, σε δυαδικό και αργότερα σε ομαδικό επίπεδο.

Οι πολλαπλές όψεις και λειτουργίες του παιχνιδιού 

Η αφοσιωμένη,ενθουσιώδης, έκφραση στο πρόσωπο ενός παιδιού που παίζει είναι χαρακτηριστική. Το παιχνίδι παίρνει πολλές μορφές και επιτελεί πολλαπλές λειτουργίες για ένα παιδί.Ο Freud παρομοίασε τον τρόπο με τον οποιο λειτουργεί ένα παιδί καθώς παίζει, με τη διαδικασία της έμπνευσης στους δημιουργικούς συγγραφείς:μας λέει πως και στις δύο περιπτώσεις ,κανείς δημιουργεί ένα δικό του κόσμο ή διευθετεί εκ νέου τα πράγματα που υπάρχουν στον κόσμο με ένα καινούργιο ,πιο ικανοποιητικό τρόπο.Είναι λάθος να σκεφτόμαστε πως  ένα παιδι,- όπως  και ένας δημιουργός- δεν παίρνει στα σοβαρά το δημιούργημα του.Αντιθέτως το παίρνει πολύ σοβαρά και το επενδύει με έντονα συναισθήματα.Το ερώτημα είναι κατά ποσό ταυτίζεται αυτό το νέο δημιούργημα με την εξωτερική πραγματικότητα ,ή αν αποτελεί μια νέα εναλλακτική,μια ψυχική πραγματικότητα.Δεν είναι πάντα εύκολο, για ένα μικρό παιδί να διαχωρίσει τη φαντασία, από την εξωτερική πραγματικότητα και θα λέγαμε πως το παιχνίδι το βοηθά ακριβώς στο να αρχίσει να ξεχωρίζει τι είναι αληθινό ,τι είναι πραγματικό με την κυριολεκτική έννοια, και πως το ίδιο επιθυμεί, φαντάζεται ή βιώνει τα πράγματα.
 Το παιχνίδι βοηθά το παιδί να δοκιμάσει πολλαπλούς ρόλους και ταυτότητες, αλλά και να επεξεργαστεί έντονα και δύσκολα συναισθήματα όπως η αγάπη, η ζήλια και ο θυμός.
Τα παιδιά συχνά εκφράζουν τους φόβους και τις επιθυμίες τους αποδίδοντας αντίστοιχα συναισθήματα στα κουκλάκια τους ή και σε αλλά παιχνίδια.Αγωνίες που έχουν να κάνουν με τους αποχωρισμούς,με το να χαθεί κανείς ή να τον ξεχάσουν,η χαρά και η υπερηφάνεια  του να κατακτά καινούργιες δεξιότητες ,φόβοι αποκλεισμού, και ζητήματα αδελφικής αντιζηλίας ,αποτελούν θεματικές που αναδύονται συχνά στα παιχνίδια των παιδιών. Το κρυφτό,αποτελεί διαχρονικά δημοφιλές παιχνίδι για τα πιο μικρά παιδιά,καθώς αναπαριστά διαδικασίες αποχωρισμού:το πως είναι το να «χάνει» κανείς κάποιον και ποσό ανακουφιστικό και ευχάριστο είναι το να τον ξαναβρίσκει.Τα μικρά παιδιά δεν έχουν τις περισσότερες φορές έλεγχο πάνω σε πολλά πράγματα που συμβαίνουν στη ζωή τους-όπως το αν θα φύγει από κοντά τους κάποιο αγαπημένο πρόσωπο, το αν και πότε θα επιστρέψει, το αν θα έρθουν αντιμέτωπα με την έλευση ενός αδελφού-,ωστόσο στο παιχνίδι τους, μπορούν να αισθάνονται ότι έχουν κάποιον έλεγχο πάνω σε αυτό που συμβαίνει.Είναι δύσκολο για ένα παιδί  να νιώθει ότι εξαρτάται τόσο πολύ από τους γονείς του,σε σχέση  με όλα αυτά τα πράγματα που δε μπορεί να καταφέρει μόνο του.Έχει την ανάγκη να φτιάξει ένα δικό του κόσμο όπου θα έχει τον έλεγχο και θα θριαμβεύσει ,παρά τις δυσκολίες. 

Τι γινεται όμως καθώς κανείς περνά από την παιδική ηλικία στην εφηβεία και στην ενηλικίωση;Μια απάντηση που θα έσπευδε να δώσει κανείς, είναι ότι σταματάμε να παίζουμε.Σύμφωνα με τον Freud η αποκήρυξη αυτής της παιδικής ενασχόλησης από μια ηλικία και έπειτα,δεν οδηγεί παρά  στην υποκατάσταση ή τη μετουσίωση της.Γιατί δεν είναι καθόλου εύκολο να εγκαταλείψει κανείς ολοκληρωτικά,κάτι το οποίο υπήρξε κάποτε τοσο ικανοποιητικό.Τα πραγματικά αντικείμενα, τα παιχνίδια της παιδικής ηλικίας,σταδιακά εγκαταλείπονται,έχοντας εκπληρώσει τη λειτουργία τους. Κανείς όμως  δε σταματά να φαντάζεται,να ονειρεύεται ή να ονειροπολεί.Οι δημιουργικές δυνάμεις του ψυχισμού,βρίσκουν επίσης πεδίο έκφρασης στην ενασχόληση με την τέχνη.Οι δημιουργοί και οι ερμηνευτές έχουν έναν ιδιαίτερο τρόπο να επικοινωνούν με το κοινό ,σε μια εμπειρία όπου διακινούνται έντονα συναισθήματα και από τις δυο μεριές.Αλλά και στις καθημερινές μας αλληλεπιδράσεις ακόμα «παίζουμε» ως ενήλικες, κάνοντας χιούμορ,παρόλο που σε αυτή την περίπτωση πρόκειται πια για παιχνίδι με τις λέξεις.Ωστόσο, επιταγές υποχρεώσεις,αγωνίες και σημαντικές δυσκολίες της ενήλικης πραγματικότητας, μπορεί να μας κάνουν να απομακρυνθούμε ψυχικά από αυτή τη διάσταση της ύπαρξης μας,και να την αντιμετωπίζουμε ως κάτι που δεν είναι σοβαρό, κι άρα ως κάτι άνευ σημασίας.
Εντούτοις,η σοβαρότητα των πραγμάτων, δεν ταυτίζεται πάντα με την κυριολεξία.Το παιχνίδι,το χιούμορ,η φαντασία ,και ακόμη περισσότερο η τέχνη,δεν μπορούν να προσεγγιστούν κυριολεκτικά,αλλά αυτό δεν τα καθιστά άνευ σημασίας ή νοήματος.Αντιθετως, το νόημα είναι εκεί,δημιουργείται, ή συνδημιουργείται,μέσα από τη σχέση με έναν άλλο:με έναν ευαίσθητο γονέα -στην περίπτωση των παιδιών-,μέσα από μια ικανοποιητική σχέση στην ενήλικη ζωή,ή στην περίπτωση ενός ανθρώπου που αναζητά μια ψυχολογική υποστήριξη,μέσα από τη σχέση με έναν θεραπευτή που θα του επιτρέψει να ανακαλύψει εκ νέου τις περιοχές του ψυχισμού που με το πέρας της παιδικής ηλικίας ίσως «ξεχάστηκαν»,μαζί με την ελευθερία  του να αφήνεται κανείς να παίζει,να ανακαλύπτει και να δημιουργεί.Άλλωστε, η δημιουργικότητα δεν είναι παρά μια ανάγκη να βιώσει κανείς τον εαυτό του με έναν συνεκτικό και απαρτιωμένο τρόπο.

Πηγές 

Winnicott D.W (1971). Playing and Reality. London: Routledge.
Emanuel.L (2004). Understanding your Three-Year-Old (The Tavistock Clinic - Understanding Your Child)
Freud. S (1908). Creative Writers and Day-Dreaming

Σέβη Τεστέμπαση
Κλινική Ψυχολόγος MSc
Κλιμάκιο Σύρου Κινητής Μονάδας Ψυχικής Υγείας ΒΑ Κυκλάδων ΕΠΑΨΥ