Ο φόβος για το άγνωστο και αβέβαιο αύριο

Για τη ρευστότητα της εποχής και τις επιδράσεις της στον άνθρωπο, καθώς και για τη σημασία ανάπτυξης δεξιοτήτων προσαρμογής σε συνθήκες που συνεχώς αλλάζουν «συνομίλησαν» ψηφιακά στελέχη του Κέντρου Πρόληψης «Θησέας Κυκλάδων».

Τρεις μήνες μετά τις μεγάλες αλλαγές που έφερε στην καθημερινότητά μας η συνθήκη της πανδημίας, οι ψυχολόγοι Ελένη Καραχοντζίτη και Κλειώ Κουνδουράκη «συνδέθηκαν» διαδικτυακά με την κοινότητα και εστίασαν τόσο στον τρόπο αντίδρασης του ανθρώπου που βιώνει διάφορες μεταβάσεις στη ζωή του όσο και στην ανάγκη διαχείρισης του άγχος και των «απειλών» που «γεννά» ο εγκέφαλος σε κρίσιμες περιόδους.  

Ο «Θησέας» λειτουργεί στις Κυκλάδες τα τελευταία είκοσι χρόνια και ως φορέας πρόληψης των εξαρτήσεων στοχεύει στην προαγωγή της ψυχικής και κοινωνικής υγείας σε όλη την κοινότητα μέσω της υποστήριξης γονέων, παιδιών, εφήβων και εκπαιδευτικών αλλά και της υλοποίησης προγραμμάτων αγωγής υγείας σε συνεργασία με σχολικές μονάδες των νησιών.

Το θέμα της προσαρμογής σε μια νέα πραγματικότητα βρίσκεται στο επίκεντρο των δράσεων του Κέντρου, το οποίο, μεταξύ άλλων, εργάζεται συστηματικά για την ομαλή μετάβαση μαθητών σε επόμενες εκπαιδευτικές βαθμίδες. Παράλληλα, μέσα από τη λειτουργία των ομάδων του, οι γονείς μαθαίνουν πώς να βοηθήσουν τα παιδιά τους ώστε να αποδεχτούν την αλλαγή και να αυτονομηθούν.

Αλλαγή: μια φυσιολογική διαδικασία

Αναφερόμενα στη συνθήκη του κορωνοϊού, τα στελέχη του Κέντρου Πρόληψης έκαναν για μια περίοδο με έντονο το αίσθημα της αβεβαιότητας και κυρίαρχη τη δυσκολία που αντιμετωπίζει ο άνθρωπος στη λήψη αποφάσεων και τον προγραμματισμό. «Ζούμε όλοι την εμπειρία των διαρκών αλλαγών και καλούμαστε να αντεπεξέλθουμε και να προσαρμοστούμε». Οι ψυχολόγοι σημείωσαν πως, η αλλαγή είναι μια φυσιολογική διαδικασία η οποία αποτελεί αναπόφευκτο κομμάτι της ζωής μας. «Πρόκειται για μια διεργασία που πηγαίνει χέρι-χέρι με την επιβίωση, αφού κανένας οργανισμός δεν επιβιώνει αν παραμείνει στάσιμος».

Μερικές φορές η ζωή μπορεί να μας οδηγεί σε μία αναγκαστική αλλαγή μέσα από ατυχήματα, θανάτους αγαπημένων προσώπων, χωρισμούς, ανεργία, ασθένειες. Όλα τα παραπάνω έχουν κοινό το στοιχείο της απώλειας. «Μας αναγκάζουν βίαια να αφήσουμε πίσω μας κάτι γνώριμο και να προσαρμοστούμε σε έναν καινούριο τρόπο ζωής, ακόμη κι αν εμείς δεν είμαστε εντελώς προετοιμασμένοι», ανέφερε χαρακτηριστικά η κ. Καραχοντζίτη. Όπως εξήγησε, αυτά τα περιστατικά μπορεί να μας χτυπήσουν την πόρτα χωρίς καμία προειδοποίηση, προκαλώντας μας άρνηση, θυμό, κατάθλιψη και το αίσθημα της παραίτησης. Από την πλευρά της, η κ. Κουνδουράκη ανέφερε πως το ίδιο μπορεί να συμβεί και σε προγραμματισμένες αλλαγές, που σχετίζονται με ευχάριστα γεγονότα, όπως μία καινούρια δουλειά, μία μετακόμιση, έναν γάμο, η γέννηση και το μεγάλωμα του παιδιού.

Σύμφωνα με τα στελέχη, απαραίτητη προϋπόθεση για να προσαρμοστούμε στις αλλαγές και να καταφέρουμε να προχωρήσουμε, είναι να βάλουμε τελεία στο παρελθόν. «Είναι σημαντικό να αφήσουμε πίσω μας το παλιό και να το αποχαιρετίσουμε, ώστε να κάνουμε την αρχή στη νέα πραγματικότητα».

Παρόλα αυτά, ο άνθρωπος έχει μια φυσική ροπή προς την ομοιόσταση, την τάση να παραμένει σταθερός στην ίδια κατάσταση. Έτσι, η όποια μεταβολή ακολουθείται από τάση επαναφοράς στην πρότερη ισορροπία ανεξάρτητα αν η αλλαγή γίνεται για καλό ή για κακό. Πολλές φορές, αυτή η αντίσταση εκδηλώνεται υποσυνείδητα στον άνθρωπο. Το γνώριμο προσδίδει πάντα μια ασφάλεια, σε αντίθεση με το άγνωστο που ενεργοποιεί μέσα μας το αίσθημα της απειλής. «Ο άνθρωπος προσπαθεί να προσκολλάται στο γνώριμο γιατί ξέρει πώς να το διαχειριστεί και αντιδρά στην αλλαγή γιατί αισθάνεται ότι απειλείται».

Πάλη ή φυγή

Η κ. Καραχοντζίτη εξήγησε ότι ο ανθρώπινος εγκέφαλος οργανώνεται σε τρία επίπεδα τα οποία δημιουργήθηκαν εξελικτικά με τα χρόνια. Το κάθε επίπεδο είναι υπεύθυνο για διαφορετικές λειτουργίες. Όμως όλα τους είναι δικτυωμένα και συλλειτουργούν, διατηρώντας τα αρχικά χαρακτηριστικά τους. Ο ερπετοειδής εγκέφαλος είναι υπεύθυνος για την επιβίωσή μας. Περιβάλλεται από το μεταιχμιακό σύστημα που είναι υπεύθυνο για τη μνήμη μας, την αγάπη και τη φροντίδα. Στο πάνω μέρος βρίσκεται ο μετωπιαίος (νεοφλοιός) στον οποίο στηρίζονται όλες οι ανώτερες γνωστικές λειτουργίες (λογική, λήψη αποφάσεων, επεξεργασία πληροφοριών κλπ).

Κατά συνέπεια, όταν βιώνουμε μία αλλαγή, ο ερπετοειδής εγκέφαλος αποφασίζει για την αντίδρασή μας. Ο ίδιος μεριμνά για τη συντήρηση του οργανισμού μας. Ελέγχει τον κτύπο της καρδιάς, τη λειτουργεία των οργάνων, την αναπνοή. Λειτουργεί αυτόματα και αντανακλαστικά απέναντι σε όλα τα ερεθίσματα εκείνα που εκλαμβάνει ως κίνδυνο ή ως απειλή και το κάνει με την αντίδραση του παγώματος (ακινησίας) ή μέσω της μάχης ή πτήσης (πάλης ή φυγής).

Όπως τόνισαν τα στελέχη του «Θησέα», στην περίπτωση που ο κίνδυνος δεν είναι ορατός, ως απειλή εκλαμβάνονται οι ίδιες μας οι σκέψεις. Ο ερπετοειδής λειτουργεί μέσα μας ως σειρήνα. «Με τη σκέψη του φόβου μας προειδοποιεί και μας προετοιμάζει να τρέξουμε μακριά από κάτι που δε βλέπουμε. Αν δεν συνειδητοποιήσουμε τι είναι αυτό που μας συμβαίνει, θα παραμείνει σε κατάσταση σοκ και θα εκδηλώσουμε σωματικά συμπτώματα όπως κρίσεις πανικού».

Ο έντονα στρεσογόνος τρόπος ζωής μας κρατά συνεχώς σε μια κατάσταση πάλης ή φυγής ακόμη κι όταν δεν υπάρχει κίνδυνο. Αυτό εμποδίζει τον ανώτερο εγκέφαλο να συλλογιστεί τι επιθυμεί και να πάρει ανάλογες αποφάσεις.

Αισιοδοξία και «επένδυση» στις σχέσεις

Ως εκ τούτου, οι ψυχολόγοι έκριναν πως για να διαχειριστούμε καλύτερα τα νέα δεδομένα, θα πρέπει να απαντήσουμε στον εαυτό μας ότι η αλλαγή που έχει απέλθει δεν αποτελεί ένδειξη ενός δυσοίωνου μέλλοντος. «Όσο αλλάζω τον τρόπο με τον οποίο σκέφτομαι, τόσο μειώνεται και το αίσθημα του φόβου», σημείωσε η κ. Κουνδουράκη. Το «κλειδί» για την ανάπτυξη δεξιοτήτων προσαρμογής είναι η ελπιδοφόρα ματιά στα πράγματα. «Οραματιζόμενοι το μέλλον με αισιοδοξία και όχι με φόβο και αγωνία, βοηθάμε τον εγκέφαλο να πάρει πιο ρεαλιστικές αποφάσεις και να προσαρμοστεί καλύτερα», συμπλήρωσε η κ. Καραχοντζίτη. Καθοριστικό ρόλο σε αυτό παίζει διαδραματίζει το υποστηρικτικό πλαίσιο ανθρώπων, που έχει ο καθένας από μας γύρω του. «Πολύ συχνά, όταν βιώνουμε δυσάρεστες εμπειρίες, έχουμε την ανάγκη να απομακρυνόμαστε. Αλλά είναι σημαντικό να αποδεχτούμε ότι χρειαζόμαστε βοήθεια και συμπαράσταση».