Αδιάκοπη Πρόοδος του Πολιτισμού

Συζητήσιμο τι θα πει πολιτισμός και πρόοδος. Όμως, ό,τι και να σημαίνουν, η πορεία είναι αδιάκοπη, μονόδρομος. Υπάρχουν ταλαντώσεις, μεσαίωνες εναλλάσσονται με αναγεννήσεις, αλλά, τελικά η πρόοδος είναι συνεχής. Αυτό είναι κάτι μοναδικό για το ανθρώπινο είδος. Παρόλον ότι η πορεία του πολιτισμού έχει ικανοποιήσει την επιβίωση και διατήρησή μας σε μεγάλο βαθμό, κάθε άλλο παρά ευδαιμονία έχει προσκομίσει. Γιατί;

Ο H.Marcuse στηρίζεται πολύ στον S.Freud και δίνει αρκετά πειστική εξήγηση. Νομίζω όμως πως το κύριο σφάλμα τους είναι ότι αυτή την εξέλιξη τη στηρίζουν στο σεξουαλικό ένστικτο ως τη φυσική ορμή που ενυπάρχει στους ανθρώπους. Το ένστικτο είναι μια αρκετά αόριστη έννοια που υπονοεί σκοπιμότητα. Αναγνωρίζονται από τους παραπάνω συγγραφείς δύο κύρια ένστικτα, το σεξουαλικό και του θανάτου, αλλά γίνονται παραδεκτά και άλλα, ασαφώς καθοριζόμενα ή και μη κατονομαζόμενα.

Η συμπεριφορά όλων των ζωντανών οργανισμών, ακόμη και των φυτικών και των μονοκυττάρων, στηρίζεται αφενός σε απάντηση σε ερεθίσματα και αφετέρου σε ταλάντωσή της, χωρίς εξωτερικό ερέθισμα. Αυτή η διαδικασία στα ζώα με νευρικό σύστημα γίνεται με το μηχανισμό αντανακλαστικών που κληρονομούνται. Ένα ολόκληρο σύστημα αντανακλαστικών, όπου η απάντηση σε ένα ερέθισμα γίνεται ερέθισμα για επόμενο αντανακλαστικό, προστατεύει την επιβίωση των ατόμων και προωθεί την αναπαραγωγή του είδους. Η ύπαρξη κατεύθυνσης δημιουργεί την εντύπωση πως υπάρχει σκοπιμότητα, ένστικτα που κατατάσσονται σε δύο μεγάλες κατηγορίες, της αυτοσυντήρησης και της αναπαραγωγής. Αυτή η λειτουργία της ζωής έχει πολλές ερμηνείες, που η κυριότερή τους στηρίζεται στην τυχαία δημιουργία ποικιλιών, από τις οποίες επιβιώνουν και συνεχίζουν κληρονομικά την ύπαρξή τους οι καλύτερα προσαρμοσμένες στις συνθήκες του περιβάλλοντος (C.Darwin).

Τα ομοιόθερμα ζώα έχουν την ικανότητα να αναπτύσσουν και επίκτητα αντανακλαστικά, τα εξαρτημένα, όταν ένα άσχετο (εξαρτημένο) ερέθισμα συμβαίνει επανειλημμένα ταυτόχρονα ή λίγο πριν υπάρξει ένα ερέθισμα που ξεκινά ένα φυσικό αντανακλαστικό. Ειδικά ο άνθρωπος, έχει την ικανότητα να αναπτύσσει και δευτεροβάθμια εξαρτημένα αντανακλαστικά, στη βάση, όχι μόνο φυσικών, αλλά και προσχηματισμένων εξαρτημένων. Χάρη σ΄ αυτά, μαθαίνει να αναγνωρίζει έναρθρους ήχους (λέξεις) που συμβολίζουν υλικά σώματα (ουσιαστικά) ή ενέργειες (ρήματα) ή πλαίσια και σχέσεις μεταξύ τους (λοιπά μέρη του λόγου). Έτσι, προφέροντας και ακούοντας λέξεις οι άνθρωποι, μαθαίνουν να επικοινωνούν μεταξύ τους και να σχηματίζουν νοητές έννοιες που είναι σχεδόν ίδιες σε όλους. Και οι έννοιες, με τις σχέσεις μεταξύ τους, σχηματίζουν το Λόγο και αποθηκεύονται στη μνήμη. Σα συνέπεια, συνεχώς σωρεύονται γνώσεις σε κάθε άτομο, που αθροίζει τις γνώσεις που αποκτά όχι μόνο μόνο του, αλλά και εκείνες των άλλων μελών της κοινωνίας με τα οποία συνδιαλέγεται, και των προγόνων τους, που τους μεταφέρουν τις εμπειρίες των δικών τους προγόνων. Το ανθρώπινο οπλοστάσιο των γνώσεων διαρκώς και μονόδρομα εμπλουτίζεται. Αυτή είναι η βάση της αδιάκοπης πορείας του πολιτισμού.

Πολιτισμός, κατά μία έννοια, είναι η γενική συμπεριφορά μιας κοινωνίας. Χάρη στις αθροιζόμενες γνώσεις τους οι άνθρωποι, σε μια προϊστορική εποχή, άρχισαν να κυριαρχούν στη φύση και στα άλλα ζωντανά όντα. Με τη φωτιά αντιμετώπισαν το κρύο, με το τόξο τους σκότωναν και τα πιο γοργοπόδαρα θηράματα, αλλά και, από απόσταση, τους πιο τρομερούς θηρευτές που τους απειλούσαν, καθώς αυτοί, με τα φοβερά νύχια και δόντια τους, ενεργούσαν μόνο εξεπαφής. Η κυριαρχία τους αυτή, τους επέτρεψε να δημιουργούν αποθήκες τροφίμων, χωρίς να τους αφαιρούν τη ζωή, έτσι που να αυτοπολλαπλασιάζονται γι΄ αυτούς. Τότε ξεκίνησε ο πολιτισμός. Σήμερα το τόξο έχει εξελιχθεί σε όπλα που μπορούν να αφανίσουν τον πλανήτη.

Οι απόψεις του Marcuse ευσταθούν, αν δεχθούμε όμως ότι η "ζωική ορμή" (που τη δέχονται και άλλοι, όπως ο H.L.Bergson) δεν περιορίζεται μόνο στο γενετήσιο ένστικτο (δηλαδή την επιδίωξη της γενετήσιας ηδονής) αλλά και σε όλα τα υπόλοιπα ένστικτα. Ενεργούμε όπως ενεργούμε όχι μόνο επιδιώκοντας την ηδονή, αλλά και διότι πονάμε, πεινάμε, διψάμε, επειγόμαστε για ούρηση ή αφόδευση κλπ. Η δημιουργία των "αποθηκών" του πολιτισμού που αναφέρθηκε εξασφαλίζεται με επιβολή περιορισμών στις παραπάνω "ορμές". Βέβαια, αυτές δεν καταστέλλονται, διότι λειτουργούν σαν ειδικοί ταλαντωτές (χάλασης, Van der Pol). Η γενετήσια επιθυμία θα ικανοποιηθεί οπωσδήποτε είτε με σύντροφο είτε με αυτοϊκανοποίηση είτε και με ονείρωξη, ενώ η μη ικανοποίηση των λοιπών βουλητικών συστημάτων οδηγεί στο θάνατο, όπως αν δεν φάμε, δεν πιούμε, δεν αναπνεύσουμε κλπ. Οι ταλαντωτές χάλασης όμως, εκτός από την αυτόματη λειτουργία τους, μπορούν και να ελέγχονται από εξωτερικά ερεθίσματα. Έτσι, ο Λόγος μπορεί να περιορίζει, να βάζει "τάξη" στην ικανοποίηση αυτών των ενστίκτων. Μπορώ να αναβάλω για λίγο την εκπλήρωση τέτοιων επιθυμιών, όχι βέβαια να τις σβήσω. Έτσι οι άνθρωποι έβαλαν περιορισμούς στη διατροφή τους, απαγορεύοντας κάποια τρόφιμα (νηστεία), ώσπου να πολλαπλασιασθούν, οπότε θυσιάζονταν για να τραφεί η ανθρώπινη κοινωνία. Η εναλλαγή νηστείας-θυσίας εξασφάλισε τη δημιουργία των αποθηκών τροφίμων. Εξάλλου, περιορισμοί στην ικανοποίηση της γενετήσιας ηδονής, όπως η απαγόρευση της αιμομιξίας, η μονογαμία κλπ, επέτρεψαν να υπάρχει διαδοχή στον έλεγχο των αποθηκών, ώστε να μη σκορπίζουν μετά το θάνατο του ιδιοκτήτη τους. Υπενθυμίζεται ότι 100 πρόβατα δεν έχουν την ίδια αξία για μας, όπως ένα κοπάδι 100 προβάτων, όπου λίγα αρσενικά εξασφαλίζουν την αναπαραγωγή όλων, ενώ όλα χρησιμεύουν για τροφή μας, και που φυλάσσονται σε τόπο, για να μην γίνουν τροφή των λύκων. Ο περιορισμός των επιθυμιών μας όμως, που πάνω του στηρίζεται ο πολιτισμός είναι προφανώς πηγή δυστυχίας.

Η πρόοδος του πολιτισμού έχει καταστήσει εφικτή την παραγωγή των αναγκαίων για την επιβίωσή μας με πολύ λιγότερη εργασία από ό,τι παλιά. Οι περιορισμοί λιγόστεψαν. Το ωράριο του νοητού Εγώ μας, ο ελεύθερος χρόνος δηλαδή, έχει παραταθεί, για να μπορούμε να κάνουμε ό,τι θέλομε. Γιατί λοιπόν να μην είμαστε ευδαίμονες; Με την ανάπτυξη της τεχνολογίας μπορούμε βάσιμα να προβλέψουμε ότι σε λίγες δεκαετίες η επαγγελματική μας ενασχόληση, από >14 ώρες ημερησίως που ήταν πριν από 1-2 αιώνες, και σήμερα περί τις 5-6 ώρες ημερησίως, θα έχει μειωθεί στο ελάχιστο, π.χ. 1 ώρα ημερησίως. Η επαγγελματική ενασχόληση δεν ικανοποιεί, διότι είναι αλλοτριωμένη εργασία, υπηρετεί ανολοκλήρωτους σκοπούς που ακέραιοι έχουν τεθεί από κάποιον άλλο. Με τον κίνδυνο να χαθεί αυτή η διευθέτηση, ελέγχεται με την τεχνολογία από κάποιους ελαχίστους, όπως και το "ελεύθερο" ωράριό μας, εφόσον κυριαρχούν αυτοί και όχι το σύνολο των ανθρώπων. Μπορεί άραγε αυτό να αντιμετωπισθεί, χωρίς διακοπή της προόδου και χωρίς ένα, τεχνικά πια δυνατό, όλεθρο;