Λόγιοι Μετανάστες στη Δημοτική

Η γλώσσα που μιλάει ο λαός, ποικίλλει. Ωστόσο, είναι κατανοητή από όλους, κάποτε δύσκολα, πάντως κατανοητή. Μπορεί να δυσκολεύονται να επικοινωνήσουν ένας Κρητικός με έναν Ηπειρώτη, αλλά μπορούν. Τη γλώσσα τη μαθαίνομε από τη μάνα μας και από το περιβάλλον μας. Το τονίζει ο Δ. Σολωμός στο "Διάλογο". Στο σχολείο μαθαίνομε γράμματα, να γράφουμε και να διαβάζουμε, ενώ δεν παύομε να εξελίσσομε ισόβια τη γλώσσα μας, προσθέτοντας νέες λέξεις και ξεχνώντας άλλες που δεν χρησιμοποιούνται πια.

Ένα είδος μέσου όρου, οι επικρατέστεροι τύποι, των ποικίλων ντοπιολαλιών αποτελούν το σύστημα της "δημοτικής", που αντικατέστησε πριν από μερικές δεκαετίες το σύστημα της "καθαρεύουσας". Ως τη μείζονα αυτή αλλαγή, η δημοτική είχε επικρατήσει στη λογοτεχνία. Από τη στιγμή που επισημοποιήθηκε, επεκτάθηκε σε όλο το φάσμα της γλώσσας μας σε όλα τα είδη του λόγου μας, επιστημονικό, πολιτικό, ιστορικό, πεζό λογοτεχνικό, ποιητικό λόγο κλπ. Υπάρχουν (στατιστικά) σημαντικές διαφορές μεταξύ τους, όπως και μεταξύ της δημοτικής και της καθαρεύουσας. Τη δημοτική τη μαθαίναμε κυρίως με την προφορική παράδοση, την καθαρεύουσα με τη γραπτή. Αυτό σημαίνει ότι η δημοτική διέπεται από τους περιορισμούς που επιβάλλουν τα φωνητικά μας όργανα, ενώ η καθαρεύουσα, το χέρι. Π.χ. έχει δειχθεί ότι η δημοτική χρησιμοποιεί σημαντικά πιο βραχείες (ολιγοσύλλαβες) λέξεις από την καθαρεύουσα κι αυτό διότι είναι δύσκολο να προφέρουμε πολλές αλλεπάλληλες άτονες συλλαβές. Η ομιλία έχει ρυθμό, που δεν έχει η γραφή. Γι΄ αυτό π.χ. δεν τονίζεται καμιά λέξη πέρα από την προπαραλήγουσα αφήνοντας το πολύ δυο άτονες συλλαβές στο τέλος, ενώ όταν κάποτε προφέρονταν οι μακρές συλλαβές, αν η λήγουσα ήταν μακρά, ο τόνος κατέβαινε από την προπαραλήγουσα στην παραλήγουσα. Εξάλλου, επειδή ένα νόημα πρέπει να εκφρασθεί στη διάρκεια μιας εκπνοής (μιλάμε μόνο στην εκπνοή, όχι στην εισπνοή) η δημοτική χρησιμοποιεί περισσότερες προτάσεις, που σημαίνει για την ίδια σειρά νοημάτων περισσότερα ρήματα παρά η καθαρεύουσα. Στον προφορικό λόγο προτιμάμε την έκφραση "νίκησαν οι Έλληνες", από τη "νίκη των Ελλήνων", προσθέτοντας μια πρόταση στο σύνολο του κειμένου. Για τον ίδιο λόγο, λιγόστεψαν οι γενικές πτώσεις (γενική υποκειμενική και γενική αντικειμενική) στη δημοτική. Παλιά μαθαίναμε την εξαίρετη Γραμματική της Ελληνικής Γλώσσης του Α.Τζάρτζανου και απ΄ αυτή συνάγαμε τη γραμματική της καθαρεύουσας, Έτσι τώρα διδάσκονται τα παιδιά την έξοχη Νεοελληνική Γραμματική του Μ.Τριανταφυλλίδη, όταν γραφόταν, που στηρίχθηκε στην ομιλούμενη γλώσσα.

Ήδη η δημοτική ξαπλώθηκε σε ολόκληρο το φάσμα του λόγου. Και άρχισαν τα προβλήματα. Όταν μια επικράτεια διευρύνεται πρέπει να αφομοιώσει τις περιοχές που κατέλαβε. Αν δεν μπορεί, θα διαιρεθεί σε κομμάτια, όπως η αμοιβάδα διαιρείται όταν μεγαλώσει αρκετά κι έτσι πολλαπλασιάζεται. Από τον καιρό που γράφτηκε η Νεοελληνική Γραμματική, πριν από 8 δεκαετίες έχουν συντελεσθεί σημαντικές εξελίξεις. 1. Παραδοσιακά ανδρικά επαγγέλματα ασκούνται σήμερα εξίσου και από γυναίκες. Πρέπει λοιπόν τα ονόματα των επαγγελμάτων να γίνουν και γυναικεία, ανάγκη που δεν καλυπτόταν από την ιστορική γραμματική ούτε από τη νεοελληνική. 2. Η επέκταση της δημοτικής στον επιστημονικό λόγο, εισήγαγε έννοιες που τα ονόματά τους έχουν λόγια δομή. Αυτή πρέπει να ενσωματωθεί στη γραμματική της δημοτικής. 3. Μετατρεπόμαστε από κράτος-έθνος σε κράτος-μέλος. Πάντα εισάγονταν ξένες λέξεις στη γλώσσα μας που αφομοιώνονταν, αλλά τώρα αυτό γίνεται με ταχύτερο ρυθμό. 4. Έχουν έλθει σημαντικός αριθμός ξένων, προσφύγων και μεταναστών, νόμιμα ή παράνομα, που, αν είναι να ζήσουν εδώ, πρέπει να μάθουν να μιλάνε Ελληνικά. Έχω εκθέσει αλλού κάποιους προβληματισμούς μου. Θα σημειώσω εκείνους από τα αρχαία ρήματα που λήγουν σε -μι. Ευπρόσδεκτη κάθε εναλλακτική πρόταση.

"Δίδωμι". Αποδίδεται στη νεοελληνική ως "δίνω", αλλά τα σύνθετά του ως -δίδω. "Εκδίδω, διαδίδω, προδίδω κλπ". Η νεοελληνική απόδοση δεν παρουσιάζει γραμματικά προβλήματα, καθώς τα ρήματα κλίνονται όπως της 1ης συζυγίας, σαν το δένω.

"Κορέννυμι". Αποδίδεται ως "κορεννύω" και παρόμοια αποδίδονται άλλα αρχαία ρήματα σε -νυμι. Χωρίς σημαντικά γραμματικά προβλήματα.

"Ίστημι". Αποδίδεται ως "στήνω", αλλά τα παράγωγά του παρουσιάζουν προβλήματα. Λέμε "συστήνω", αλλά και "συσταίνω" και "συνιστώ". Συστήνω έναν άνθρωπο σε έναν άλλον. "Παρασταίνω", αλλά και "παριστάνω" και "παριστώ". Τα προβλήματα αυξάνονται στην παθητική φωνή. Τα "στήνομαι" και "συστήνομαι" δεν παρουσιάζουν προβλήματα. Αλλά το "συνίσταμαι, πώς κλίνεται, ιδίως στον παρατατικό; Κατά το πρότυπο του "θεωρούμουν, θεωρούσουν, θεωρούνταν κλπ" μπορούμε να πούμε "συνιστάμουν, συνιστάσουν, συνίστανταν κλπ". Το ίδιο τα "προΐσταμαι" και "υφίσταμαι". Να σημειώσω εδώ ότι οι παραλλαγές συχνά παίρνουν λίγο διαφορετικό άρωμα, διαφορετική σημασία. "Να συσταθεί" μια επιτροπή και "να τους συστηθεί" να συζητήσουν χωρίς αντεγκλήσεις. Αυτές οι παραλλαγές εμπλουτίζουν την εκφραστικότητα της γλώσσας μας, αλλά πρέπει να δοθούν κατευθύνσεις από τους αρμόδιους φιλολόγους.

"Τίθημι". Αποδίδεται ως "θέτω" με τα παράγωγά του "συνθέτω, προσθέτω, αναθέτω κλπ". Η παθητική φωνή όμως "θέτομαι, συνθέτομαι κλπ" δεν μου ακούεται πολύ εύηχη. Πιο ωραία ακούεται το "τίθεται σε απομόνωση", το "συντίθεται από τα εξής συστατικά", "προστίθεται σε κάτι", "ανατίθεται ο ρόλος" κλπ. Ο παρατατικός τους μπορεί, μου φαίνεται, να ακολουθεί τον παραπάνω κανόνα: "τιθέμουν, τιθέσουν, τίθενταν κλπ".

"Ίημι". Δεν χρησιμοποιείται μόνο του, χρησιμοποιούνται όμως τα σύνθετά του, ιδίως στην παθητική φωνή. Το φάρμακο "ενίεται" και ο πυρετός "υφίεται", με παρατατικό όπως τα παραπάνω. Αν χρειασθεί μπορώ αντίστοιχα να πω ότι "ενίω" ένα φάρμακο κλπ. Να σημειώσω ότι δεν υπάρχουν άλλες λέξεις για να αντικαταστήσουν, μονολεκτικά, τουλάχιστον, τους παραπάνω όρους. Π.χ. "Χορηγώ" το φάρμακο, δεν είναι ταυτόσημο με το "ενίω" που σημαίνει ό,τι χορηγώ το φάρμακο παρακάμπτοντας τη φυσιολογική οδό και εισάγοντάς το κατευθείαν διαπερνώντας το δέρμα.

Από τα παραπάνω παραδείγματα - και υπάρχουν πλήθος άλλα - θέλω να πω πως αν κάποιες επικοινωνιακές ανάγκες δεν καλύπτονται από τους τρόπους που προσφέρει η γραμματική, δεν πρέπει να αντιμετωπίζονται με αγνόησή τους, αλλά με προσαρμογή της γραμματικής. Κι αυτό σημαίνει πως, όπως ένα σύνταγμα πρέπει να αναθεωρείται ανά τακτά διαστήματα, ώστε να μην έρχεται σε σύγκρουση με τη διαρκώς εξελισσόμενη βούληση του δήμου, έτσι και η γραμματική πρέπει να εξελίσσεται και να αναθεωρείται, π.χ. ανά διαστήματα μιας γενιάς (περί τα 25 έτη;). Το συντακτικό είναι κάπως πιο ανθεκτικό στο χρόνο, αλλά και αυτό χρειάζεται αναθεωρήσεις πιο αραιά. Οι λέξεις που ανέφερα, τα υλικά, υπάρχουν στα λεξικά. Οι ικανοί αρχιτέκτονες/λόγιοι επίσης υπάρχουν. Λείπει όμως το αρχιτεκτονικό σχέδιο, η γραμματική και το συντακτικό, για το γλωσσικό οικοδόμημα, την Αγιά Σοφιά. Αυτό απαιτεί πολιτική βούληση. Και λείπει.