«Το animation ως ντοκιμαντέρ προσφέρει δημιουργική ελευθερία»

Την έναρξη της φετινής διοργάνωσης του Διεθνούς Φεστιβάλ + Αγοράς Κινουμένων Σχεδίων «Animasyros» θα σημάνει η προβολή του δραματοποιημένου ντοκιμαντέρ ανιμέισον «Τόποι του Ελληνισμού: Ερμούπολη».

Η ταινία σε σκηνοθεσία του Κύπριου Χαράλαμπου Μαργαρίτη είναι βασισμένη στην πρωτότυπη ιδέα εμψύχωσης της ιστορίας της Ερμούπολης, που αναδύθηκε πάνω στα νερά του Αιγαίου Πελάγους στο κέντρο του νησιωτικού συμπλέγματος των Κυκλάδων, τη Σύρο.

Τα πρωτότυπα σχέδια και οι χαρακτήρες αναπτύχθηκαν από τους σχεδιαστές Βασίλη Ευδοκιά και Λευτέρη Φαϊδά, ενώ η επιμέλεια του σεναρίου ανήκει στην ιστορικό Μαρία Σαμπατακάκη και η αφήγηση στον ηθοποιό Σίμο Πατιερίδη.

Υπενθυμίζεται ότι το ντοκιμαντέρ «Τόποι του Ελληνισμού: Ερμούπολη» -μια παραγωγή του Animasyros- χρηματοδοτήθηκε από το έκτακτο πρόγραμμα ενίσχυσης της κινηματογραφικής δημιουργίας ανιμέισον του Υπουργείου Πολιτισμού, λόγω των επιπτώσεων της πανδημίας Covid-19.

Για την animated απόδοση της σημαντικής ιστορίας της Ερμούπολης, μέσω της οποίας απαντώνται όλες οι ζυμώσεις που διαμόρφωσαν τον σύγχρονο Ελληνισμό, μιλά στην «Κοινή Γνώμη» ο σκηνοθέτης, Χαράλαμπος Μαργαρίτης.

Η δημιουργία και η ανάπτυξη της Ερμούπολης, αδιαμφισβήτητα, παρουσιάζει έντονο δραματουργικό ενδιαφέρον. Η μεταφορά μιας τόσο μεγάλης ιστορίας στον κινηματογράφο και δη μέσω της τέχνης της εμψύχωσης αποτελεί δύσκολο εγχείρημα;

«Κάθε ντοκιμαντέρ έχει πάντα δυσκολίες, κυρίως όσον αφορά την εξακρίβωση των ιστορικών στοιχείων τα οποία πραγματεύεται. Σε αυτό, είμαι ευγνώμων για την συμβολή της Μαρίας Σαμπατακάκη που έκανε την ιστορική επιμέλεια για την ταινία και η οποία με έσωσε από πολλά ιστορικά στραβοπατήματα.

Βασικό πρόβλημα σε τέτοιου είδους ταινίες είναι η ανεύρεση και εξακρίβωση των εικόνων που θα χρησιμοποιηθούν ως υλικό αναφοράς. Όπως φαντάζεστε, έγινε τεράστια έρευνα σε αρχειακό υλικό ώστε να είμαστε όσο πιο πιστοί γίνεται στις εικόνες που παρουσιάζονται στην ταινία. Πολλά από τα πλάνα αναφέρονται σε περιόδους και τόπους για τους οποίους έχουμε ελλιπή ή ακόμα και καθόλου αρχειακό υλικό, επομένως θα ήταν εύκολο να προκύψουν αναχρονισμοί και ιστορικά λάθη στην εικαστική τους απόδοση.

Φυσικά εδώ έγκειται και η ιδιαίτερη δύναμη του animated ντοκιμαντέρ, καθώς ως μέσο παρέχει τη δυνατότητα να οπτικοποιηθούν στοιχεία για τα οποία δεν υπάρχουν ντοκουμέντα. Ας μην ξεχνάμε ότι η πρώτη ταινία ντοκιμαντέρ animation, “Η βύθιση του Λουζιτάνια” του Winsor McKay βασίζεται ακριβώς σε αυτή την ιδιομορφία, στο ότι δηλαδή οπτικοποιεί ένα μη καταγεγραμμένο ιστορικό γεγονός δίνοντάς του ζωή.

Από την άλλη, είναι επίσης σημαντικό να μην ξεχνάμε ότι ένα ντοκιμαντέρ, είτε animated είτε ζωντανής δράσης, είναι πάντα μία ερμηνεία αυτού στο οποίο αναφέρεται και όχι μια στεγνή παρουσίασή του. Επομένως υπάρχει πάντα ένα περιθώριο ελευθερίας για το πώς θα παρουσιαστεί κάτι και δεν χρειάζεται πάντα να είμαστε προσκολλημένοι στην απόλυτα πιστή ιστορική του απόδοση - φτάνει να μην λέμε και ψέματα, φυσικά.

Είναι σημαντικό να ξέρουμε να εντοπίζουμε τα όρια στα οποία μπορούμε να κινηθούμε δημιουργικά σε αυτό το περιθώριο. Σε αυτό, είμαι ευγνώμων για τις συμβουλές του φίλου και συνεργάτη μου Χρήστου Πανάγου, ο οποίος ανέλαβε τον σχεδιασμό ήχου και συνέθεσε τη μουσική της ταινίας και ο οποίος, ως σκηνοθέτης και ο ίδιος, με βοήθησε πάρα πολύ σε αισθητικές επιλογές.

Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα για τη δημιουργική ελευθερία που προσφέρει το animation ως ντοκιμαντέρ είναι η αναφορά που γίνεται στην Ευανθία Καΐρη στην ταινία. Προς έκπληξη μου συνειδητοποίησα ότι δεν σώζεται κανένα πορτραίτο της - και, απ’ ότι με έχει ενημερώσει η Μαρία Σαμπατακάκη, αυτό οφείλεται σε ένα μεγάλο βαθμό σε δική της επιλογή. Σε τέτοιες περιπτώσεις ανοίγεται ένα πεδίο ελευθερίας δημιουργικών επιλογών για το πώς θα αποδοθεί το ιστορικό πρόσωπο της Ευανθίας Καΐρη, χωρίς να παραληφθεί η επιλογή της να μην απεικονιστεί. Το να παρουσιάσω ένα τυχαίο πρόσωπο μου φάνηκε ανέντιμο, έτσι επέλεξα να παρουσιάσω μία γυναίκα που έχει στραμμένη την πλάτη στη κάμερα».

Το δραματοποιημένο ντοκιμαντέρ ανιμέισον είναι ένα είδος, όχι τόσο διαδεδομένο στην Ελλάδα. Ποιες είναι οι ελευθερίες που προσφέρει σε επίπεδο παραγωγής συγκριτικά με ΄μία real action ταινία;

«Όπως ανέφερα και πριν, στο animated ντοκιμαντέρ έχουμε την δυνατότητα να οπτικοποιήσουμε στοιχεία τα οποία έχουν επιβιώσει μόνο ως γραπτές αναφορές ή προφορικές μαρτυρίες, που σημαίνει ότι αναπόφευκτα αυτό το οποίο παρουσιάζουμε είναι μια δημιουργική ερμηνεία της πραγματικότητας στην οποία αναφερόμαστε και όχι μια αντικειμενική ή ουδέτερη παρουσίασή της.

Νιώθω ότι σε αυτό το μέσο έχουμε την ελευθερία να προσεγγίσουμε το θέμα περισσότερο εικαστικά απ’ ότι κινηματογραφικά. Έχω πάντα στο μυαλό μου τον πίνακα του Ζερικώ που αναπαριστά τη σχεδία της Μέδουσας. Αυτός ο πίνακας συνοψίζει, κατά την άποψή μου, τη λειτουργία του ντοκιμαντέρ: αναφέρεται σε ένα γεγονός της επικαιρότητας, μεν, αλλά έχει την ελευθερία να το αποδώσει με δικούς του όρους, προσθέτοντας ένα επίπεδο ερμηνείας βαθύτερο από το περιγραφικό.

Επίσης, στην περίπτωση του animation, σε σχέση με την ταινία ζωντανής δράσης, σημαντικό είναι το γεγονός ότι δεν μας δεσμεύει η φυσική - ούτε οποιαδήποτε άλλη σύμβαση επιβεβλημένη από τον πραγματικό κόσμο. Συνεπώς, ένα animated ντοκιμαντέρ έχει τη δυνατότητα να αναδείξει σχέσεις ανάμεσα στα ιστορικά γεγονότα που παρουσιάζει, με τρόπους που σε ταινία live action θα απαιτούσαν τη χρήση ειδικών και οπτικών εφέ.

Για να δώσω ένα συγκεκριμένο παράδειγμα: σε ένα πλάνο βλέπουμε τον ιστό μιας σημαίας να μεταμορφώνεται σε δέντρο. Αυτό, περισσότερο από μια εικονογράφηση των ιστορικών γεγονότων που παρουσιάζονται, αποτελεί και ένα σχόλιο σε αυτά, μια ερμηνευτική προσέγγιση, που διατελεί σε ανοικτότητα νοήματος και έρχεται να συμπληρώσει την αφήγηση, προσθέτοντας ένα επιπλέον επίπεδο σημασίας».

Ποια ήταν τα σημεία στα οποία δώσατε ιδιαίτερη έμφαση και ποια πραγματικά πρόσωπα απέκτησαν animated μορφή;

«Η προσέγγισή μου ήταν να δώσω περισσότερη έμφαση στις συνδετικές μεταβάσεις ανάμεσα στα επιμέρους σημεία, παρά να αναδείξω ένα εξ’ αυτών περισσότερο από κάποιο άλλο. Το σενάριο είναι προσεκτικά δουλεμένο και συμπυκνώνει μια τεράστια χρονική περίοδο - όλη, κατ’ ακρίβεια, την ιστορία της Ερμούπολης μέχρι σήμερα. Συνεπώς, νομίζω ότι το κεντρικό σημείο έμφασης είναι η ίδια η ροή της Ιστορίας, με τις φωτεινές και τις σκοτεινές της στιγμές, αυτό το κιαροσκούρο του χρόνου. Προσπάθησα να δώσω την αίσθηση του περάσματος του ίδιου του χρόνου.

Φυσικά, υπάρχουν σημεία καμπής, όπως η έναρξη της Ελληνικής Επανάστασης, η ανοικοδόμηση της Ερμούπολης με τα υπέροχα αρχιτεκτονικά της κοσμήματα, αλλά και η σκοτεινή περίοδος της Κατοχής, που έχουν μεγαλύτερη ένταση από τα υπόλοιπα σημεία.

Όσον αφορά τα ιστορικά πρόσωπα που παρελαύνουν στην ταινία είναι πολλά, δεν νομίζω να έχει νόημα να τα αριθμήσω. Έχουμε αναφορές από τον Νεόφυτο Βάμβα μέχρι τις αδελφές Καλουτά, περνώντας από τον Ελευθέριο Βενιζέλο, τον Μάρκο Βαμβακάρη, τον Μάνο Ελευθερίου και πολλούς άλλους. Ωστόσο να αναφέρω χαρακτηριστικά ότι τόσο το σενάριο (γραμμένο από τον Βασίλη Καραμητσάνη) όσο και το απίθανο στόρυμπορντ (από τους Βασίλη Ευδοκιά και Λευτέρη Φάιδα) είναι “ριζωμένα” στην πολεοδομία της Ερμούπολης και τα πρόσωπα που παρουσιάζονται στην αφήγηση, παρουσιάζονται δεμένα με τους τόπους τους. Διαβάζοντας το σενάριο και μελετώντας το στόρυμπορντ για την παραγωγή είχα την αίσθηση ότι περιδιαβαίνω τα δρομάκια της Ερμούπολης με όλα τα στρώματα της Ιστορίας να είναι παρόντα».

Ένα ιστορικό animation αποτελεί εκπαιδευτικό εργαλείο ιδιαίτερα για τις μικρές ηλικίες;

«Ένα ιστορικό animation έχει σίγουρα τεράστιες δυνατότητες ως εκπαιδευτικό εργαλείο - νομίζω εξίσου για μικρούς όσο και για μεγάλους. Ωστόσο παραμένω ταυτόχρονα και λίγο επιφυλακτικός: δεν νομίζω ότι μια ταινία είναι αρκετή ως εργαλείο για την εκπαίδευση, γιατί δεν είναι από τη φύση της εκπαιδευτικό αντικείμενο. Η χρήση ενός έργου τέχνης είναι πιο σύνθετη. Για να επιστρέψω στο παράδειγμα που έφερα πριν, θα ήταν λάθος να βασιστεί κανείς στον πίνακα του Ζερικώ για να μάθει για το ναυάγιο της Μέδουσας και την τραγική του ιστορία. Ένα ντοκιμαντέρ θα με βοηθήσει να βιώσω τα γεγονότα αυτά σε βαθύτερο επίπεδο, να καταλάβω ένα νόημα πιο σύνθετο από τα ιστορικά δεδομένα τα οποία το συνθέτουν. Δεν είναι ιστορική γνώση που θα αντλήσω από την ταινία, αλλά ένα πιο βαθύ, εσωτερικό βίωμα της ιστορίας».

Πώς ήταν η συνεργασία σας με το Animasyros και ποιοι νέοι δρόμοι ανοίγονται μετά από αυτή τη δουλειά;

«Όσα και να πω για το πόσο τυχερός και υπόχρεος νιώθω για τη συνεργασία με το Animasyros θα είναι ανεπαρκή. Φέτος κλείνουμε τέσσερα χρόνια άψογης συνεργασίας, τόσο όσον αφορά το πλαίσιο του The Animattikon Project (του φεστιβάλ animation που διοργανώνουμε εγώ και οι συνεργάτες μου στο Κέντρο Τεχνών Κίμωνος στην Πάφο της Κύπρου) όσο και σε επίπεδο παραγωγής ταινιών. Η ομάδα του Animasyros είναι μια ομάδα σπάνιων ανθρώπων που αγαπούν το animation όσο λίγοι και που έχουν δουλέψει ακούραστα γι’ αυτό και την ανάπτυξή του. Τους χαρακτηρίζει άψογος επαγγελματισμός και σπάνια συνέπεια.

Νιώθω επίσης βαθύτατα ευγνώμων απέναντί τους, διότι η ομάδα του Animasyros έδειξε απίστευτη εμπιστοσύνη τόσο σε μένα όσο και στους συνεργάτες μου. Κι αυτό από την πρώτη στιγμή, από την πρώτη συνάντηση. Σε όλη αυτή τη διάρκεια της γνωριμίας και της συνεργασίας μας μάς υποστήριξαν όσο κανείς, χωρίς συζητήσεις και χωρίς να περιμένουν αντάλλαγμα. Αυτό είναι κάτι που σπάνια συναντά κανείς.

Η ταινία αυτή ήταν η πρώτη μας συνεργασία σε επίπεδο παραγωγής ενός δικού μας πρότζεκτ - και όχι ανάθεσης από τρίτους. Δεν πιστεύω ότι υπάρχουν πολλοί δημιουργοί που να είχαν τόσο καλή αντιμετώπιση από τους παραγωγούς τους όσο εγώ από το Animasyros. Η ταινία ήταν δική τους πρωτοβουλία και όταν μπήκα στην ομάδα παραγωγής, το στάδιο της προετοιμασίας (σενάριο και στόρυμπορντ) είχαν ολοκληρωθεί. Είχαν κάθε λόγο να ζητήσουν συγκεκριμένο αποτέλεσμα, συγκεκριμένη αισθητική, να έχουν την απαίτηση για μια ταινία που να συνάδει απόλυτα με αυτό που ήθελαν αυτοί. Αντί αυτού, μου έδειξαν απόλυτη εμπιστοσύνη και μου έδωσαν τεράστια δημιουργική ελευθερία. Κατά τη διάρκεια της παραγωγής, στις συχνές συναντήσεις που είχα με την Μαρία Ανεστοπούλου, που ανέλαβε το ρόλο εκτελεστικής παραγωγού, όπου συζητούσαμε για την πρόοδο της ταινίας, σπάνιες ήταν οι υποδείξεις της για αλλαγές. Όταν υπήρχαν, ήταν ακριβείς και απαραίτητες. Η ελευθερία που είχα στο δημιουργικό κομμάτι ήταν τόση που μέχρι τώρα αναρωτιέμαι αν στάθηκα στο ύψος της εμπιστοσύνης αυτής. Ελπίζω η ταινία να μην τους έχει απογοητεύσει.

Οι δρόμοι για το μέλλον της συνεργασίας αυτής είναι πολλοί, τόσο στο επίπεδο ανταλλαγών στο πλαίσιο των δύο φεστιβάλ, όσο και στο επίπεδο της δημιουργίας νέων πρότζεκτ. Τα σχέδια και οι ιδέες είναι πολλές. Το τι επιφυλάσσει το μέλλον δεν μπορώ να το ξέρω, αλλά δεν έχω την παραμικρή αμφιβολία ότι η συνεργασία αυτή θα συνεχίσει και θα είναι το ίδιο δημιουργική και γόνιμη».

Το Διεθνές Φεστιβάλ Κινουμένων Σχεδίων Animasyros θα διεξαχθεί για 14η χρονιά, απ’ τις 22 έως τις 26 Σεπτεμβρίου 2021, με κεντρική θεματική την Ελευθερία, υπό την αιγίδα της Επιτροπής «Ελλάδα 2021».