Αφιέρωμα της ΕΦΑ Κυκλάδων στην Κύθνο

Μία παρουσίαση της αρχαιολογικής διαδρομής στο νησί της Κύθνου, που περνά από την ίδρυση του νησιού από τους Δρύοπες, σύμφωνα με τον Ηρόδοτο, τον αρχαιολογικό οικισμό του Μαρουλά, τη μεταλλευτική της ιστορία, αλλά και το Αρχαιολογικό Μουσείο, κάνει η Εφορεία Αρχαιοτήτων Κυκλάδων.

Στο πλαίσιο των αρχαιολογικών επισκέψεων στις Κυκλάδες, η Εφορεία Αρχαιοτήτων παρουσιάζει τον αρχαιολογικό πλούτο του νησιού της Κύθνου, με πλούσιο αρχειακό πληροφοριακό υλικό, αλλά και πλήθος φωτογραφιών, που συνοδεύουν τα κείμενα.

Ολόκληρο το αφιέρωμα μπορείτε να δείτε στη σελίδα της  Εφορείας Αρχαιοτήτων Κυκλάδων στο Facebook.

Η Κύθνος

Σύμφωνα με τον Ηρόδοτο ο οποίος μας παραδίδει τον ιδρυτικό μύθο για το νησί (Ηρόδοτος VIII, 46) οι Δρύοπες μετανάστευσαν από την Εύβοια στην Κύθνο κατά το τέλος της εποχής του Χαλκού (δηλ. προς το τέλος της Μυκηναϊκής εποχής, στο τέλος της 2ης χιλιετίας π. Χ) και ήταν οι πρώτοι που το κατοίκησαν.

Το όνομά του το νησί και η πόλη το οφείλει (κατά τον Στέφανο Βυζάντιο) στον Κύθνο, τον ηγέτη των Δρυόπων. Στους Βυζαντινούς χρόνους επικράτησε το όνομα Θερμιά από τις θερμές πηγές στην περιοχή των Λουτρών. Οι πηγές έπαιζαν σημαντικό ρόλο στην αρχαιότητα. Από τους περιηγητές του 18ου αιώνα υπάρχουν μαρτυρίες για την ύπαρξη στην περιοχή λουτρικών εγκαταστάσεων, πήλινου αγωγού, δεξαμενής, καθώς και τάφων. Οι υπόλοιπες αρχαιότητες στις οποίες αναφέρονται oι χαρτογράφοι (13ος – 17ος αιών.) και οι περιηγητές του 18ου κυρίως αιώνα περιορίζονται στο Βρυόκαστρο ή Ρηγόκαστρο, στο Μεσαιωνικό κάστρο της Ωριάς, στον Κάστελλα, στον πύργο στη θέση Πύργος (Μεσαριά), σε μια θολωτή κατασκευή στη θέση Θόλος στην Αγία Ειρήνη και στα αρχιτεκτονικά μέλη που βρίσκονται ενσωματωμένα στην τοιχοδομία της Εκκλησίας της Θεοτόκου.

Η αρχαιότερη ανασκαφικά τεκμηριωμένη κατοίκηση της Κύθνου ανάγεται στη Μεσολιθική εποχή. Η ανασκαφή του μεσολιθικού Μαρουλά (9η χιλιετία π.Χ ), προσέφερε πολλά νέα στοιχεία στη μελέτη της προϊστορίας του Αιγαίου. Επιπλέον αποτελεί τον πρώτο μεσολιθικό υπαίθριο χώρο κατοίκησης στον Ελλαδικό χώρο.

Εκτός από τον Μαρουλά και άλλες προϊστορικές θέσεις (μεσολιθικές, νεολιθικές και εποχής χαλκού) έχουν εντοπισθεί σε διάφορες περιοχές του νησιού.

Η φυσιογνωμία της Κύθνου από τις αρχές της 3ης χιλιετίας π.Χ. όμως και εξής καθορίζεται από την παρουσία μεταλλευμάτων.

Κατά τους ιστορικούς χρόνους (10o αι. π.Χ. - 6o/7o αι. μ.Χ ) αναπτύσσεται η ομώνυμη αρχαία πόλη στο σημερινό Βρυόκαστρο που αποτελεί τον πιο εκτεταμένο αρχαιολογικό χώρο του νησιού. Ωστόσο υπήρχαν κι άλλοι σημαντικοί οικισμοί κατά τους ιστορικούς χρόνους, όπως η πρώιμη οχυρωμένη ακρόπολη του Κάστελλα, πύργοι και αγροικίες που συνδέονταν με τη μεταλλουργία και τη γεωργία.

Η μεσολιθική εγκατάσταση του Μαρουλά

Στη δεκαετία του ΄90 ο Αδαμάντιος Σάμψων άρχισε να ανασκάπτει μια υπαίθρια εγκατάσταση, που πρώτος είχε εντοπίσει ο K. Honea το 1973 στη θέση Μαρουλάς στην Κύθνο. Η χρονολογία της προσδιορίστηκε από δείγματα άνθρακα στην 9η χιλιετία π.Χ (μεσολιθική περίοδος) δηλαδή είναι περίπου σύγχρονη με τις εγκαταστάσεις στα σπήλαια Φράγχθι στην Αργολίδα και Κύκλωπα στα Γιούρα, με τη διαφορά ότι πρόκειται για υπαίθρια εγκατάσταση.

Το μεγαλύτερο τμήμα της σήμερα έχει καταστραφεί λόγω της ανόδου της θάλασσας ενώ η σωζόμενη έκτασή της είναι περίπου 1.000 τ.μ. και αρκετά διαβρωμένη. Οι κυκλικοί χώροι που ήλθαν στο φως ερμηνεύτηκαν από τον ανασκαφέα ως δάπεδα καλυβών με ανωδομή από φθαρτά υλικά. Η παρουσία μεγάλου αριθμού ταφών από βρέφη, παιδιά και ενήλικες (άνδρες και γυναίκες) εντός του οικισμού υποδηλώνει μόνιμη ή ημιμόνιμη κατοίκηση.

Η έρευνα απέδωσε επίσης αποθέτες, διατροφικά κατάλοιπα (οστά ψαριών, όστρεα, οστά μικρών ζώων, χοίρων κ.ά) καθώς και μεγάλο αριθμό εργαλείων από χαλαζία, πυριτόλιθο και οψιανό. Αξιοσημείωτη είναι η παρουσία λίθινων τριπτήρων και τριβείων-λεκανών με χείλος πιθανότατα για το άλεσμα άγριων φυτών (σπόρων, ξηρών καρπών, βολβών κτλ.).

Η θέση του νησιού πάνω στο θαλάσσιο δρόμο για τη διακίνηση του οψιανού της Μήλου συντέλεσε στην πρώιμη κατοίκηση του. Οι πολυάριθμοι μικροί όρμοι του εξάλλου ήταν κατάλληλοι για τον ελλιμενισμό των μικρών προϊστορικών πλοίων.

Το νησί των μετάλλων

Η ιστορία της Κύθνου όπως και των άλλων δυτικών Κυκλάδων από τις αρχές της χιλιετίας 3ηης χιλιετίας π.Χ είναι συνυφασμένη με την παρουσία μεταλλευμάτων (χαλκού και σιδήρου). Στο νησί έχουν εντοπισθεί προϊστορικές θέσεις εξόρυξης και εκκαμίνευσης χαλκού και κοντά σε αυτές μικρές πρωτοκυκλαδικές εγκαταστάσεις.

Σημαντική είναι η επιφανειακή έρευνα στην ανατολική ακτή και στο ΒΔ τμήμα του νησιού που πραγματοποιήθηκε από τους Ι. Μπασιάκο και Ο. Φιλανιώτου, η οποία στηρίχθηκε σε γεωλογική έρευνα πεδίου και σε μεταλλουργικές - γεωχημικές αναλύσεις.

Στο ΒΔ τμήμα του νησιού τα μεταλλεία χαλκού στα Άσπρα Κελιά και στην Πέτρα υπάρχουν επιφανειακά σκωρίες και θραύσματα μεταλλευτικών κλιβάνων (εκ των οποίων πολλά φέρουν διατρήσεις), όστρακα και εργαλεία. Στα Άσπρα Σπίτια (Παλιόπυργος), είναι εντυπωσιακή η παρουσία σκωριών χαλκού και θραυσμάτων κλιβάνων, κυρίως γύρω από τον αρχαίο πύργο που σώζεται ενσωματωμένος σε νεώτερο κελί. Στην περιοχή έχουν εντοπισθεί μικρές πρωτοκυκλαδικές εγκαταστάσεις που σχετίζονται με τις παραπάνω μεταλλευτικές δραστηριότητες.

Στη ΒΑ ακτή του νησιού κυριαρχούν οι «Σκουριές», ένα πλάτωμα με απότομες πλαγιές προς τη θάλασσα. [...] Κρίνοντας από τις μεγάλες ποσότητες σκωριών χαλκού φαίνεται ότι πρόκειται για προϊστορική θέση εντατικής εκκαμίνευσης με μεγάλη διάρκεια ζωής.

Κατά τους ιστορικούς χρόνους ο χαλκός δίνει τη θέση του στο σίδηρο, Έχουν επισημανθεί μεταλλεία κλασικών και ρωμαϊκών χρόνων στο Ζογκάκι, στην Κανάλα και στις Μηλιές κοντά στη Δρυοπίδα. καθώς και στο σπήλαιο Καταφύκι.

Η αρχαία πόλη της Κύθνου

Η αρχαία πόλη της Κύθνου μας αποκαλύπτεται σταδιακά μέσα από τις επιφανειακές έρευνες και τις συστηματικές ανασκαφές. Η ομώνυμη σύμφωνα με τις αρχαίες πηγές Κύθνος, βρίσκεται στην ΒΔ ακτή του νησιού στη θέση «Βρυοκαστρο». Ιδρύεται στους γεωμετρικούς χρόνους, συνεχίζει να ακμάζει ως τους ελληνιστικούς χρόνους και κατοικείται ως την ύστερη αρχαιότητα (6°-7°μ.Χ αι.), όταν οι κάτοικοι μετακινήθηκαν στο εσωτερικό του νησιού και αργότερα στο Κάστρο της Ωριάς.

Η έκταση της τειχισμένης πόλης είναι 285 στρέμματα, συμπεριλαμβανομένης μικρής βραχονησίδας που ονομάζεται Βρυοκαστράκι που κατά την αρχαιότητα, όπως έδειξαν οι υποβρύχιες έρευνες, ήταν συνδεδεμένη με την ακτή. Ερευνάται συστηματικά από το 1990 από το Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας υπό τη διεύθυνση του καθηγητή Αλέξανδρου Μαζαράκη Αινιάν σε συνεργασία με την Εφορεία Αρχαιοτήτων Κυκλάδων.

Στην συστηματική επιφανειακή έρευνα των ετών 1990-1995 και την συστηματική ανασκαφή που ακολούθησε το 2002 και συνεχίζεται έως σήμερα, έχουν έλθει στο φως ιερά και δημόσια κτήρια.

Η ακμή της πόλης στους αρχαϊκούς χρόνους φαίνεται από την ανασκαφή του ιερού του μεσαίου πλατώματος (ιερό Άρτεμης και Απόλλωνα), που βρέθηκε ασύλητο. Βρέθηκαν διακοσμημένα αγγεία εισηγμένα από διάφορες περιοχές του Αιγιακού χώρου, πήλινα γυναικεία ειδώλια, κοσμήματα και άλλα αντικείμενα μικροτεχνίας.

Ο πλούτος των ευρημάτων οδηγεί στην αναθεώρηση της εικόνας σχετικής φτώχειας της Κύθνου που γνωρίζαμε από τις λιγοστές διαθέσιμες φιλολογικές και επιγραφικές μαρτυρίες. Μάλιστα οι εξωτικές προελεύσεις των ευρημάτων δείχνουν ότι το ιερό αυτό είχε σημαντική ακτινοβολία στο μεσογειακό χώρο.

Στην κορυφή της ακροπόλεως δεσπόζουσα θέση κατέχει ένα σημαντικό ιερό, που έχει αποδοθεί στη θεά Δήμητρα. Ήταν σε χρήση από τα τέλη του 8ου π.Χ. αι. έως και τον 1 ° μ.Χ. αι.

Σε χαμηλότερο επίπεδο, στο μακρόστενο Μεσαίο Πλάτωμα που σχηματίζεται κατά μήκος της κορυφογραμμής, έχει ανασκαφεί μνημειακό οικοδόμημα που ταυτίζεται με τη λατρεία του Ασκληπιού. Στην περιοχή αυτή επιβεβαιώνεται επίσης η λατρεία της Αφροδίτης που είχε υποστηριχθεί παλιότερα λόγω του επιφανειακού εντοπισμού τμήματος κολοσσιαίου αγάλματος.

Αρχαιολογικό Μουσείο Κύθνου

Η δημιουργία του Αρχαιολογικού Μουσείου Κύθνου εντάσσεται στην επιλογή της Εφορείας Αρχαιοτήτων Κυκλάδων για την ίδρυση νέων μουσείων στα νησιά των Κυκλάδων που ως σήμερα δεν διαθέτουν μουσειακό χώρο.

ο ενδιαφέρον της τοπικής κοινωνίας για την ίδρυση αρχαιολογικού μουσείου στην Κύθνο υπήρχε από παλιά.

Στην παραπάνω προσπάθεια συνέβαλε ουσιαστικά η παραχώρηση στο Υπουργείο Πολιτισμού από τον Δήμο Κύθνου του νεοκλασικού κτηρίου του Παλαιού Δημοτικού Σχολείου σε κεντρικό σημείο στη Χώρα, στο οποίο στεγαζόταν μέχρι πρόσφατα, χωρίς να είναι επισκέψιμη, η αρχαιολογική συλλογή.

Το έργο «Αρχαιολογικό Μουσείο Κύθνου» που έχει ενταχθεί στο Επιχειρησιακό Πρόγραμμα «Νότιο Αιγαίο 2014 – 2020» βρίσκεται στην τελική ευθεία για την ολοκλήρωσή του και περιλαμβάνει αφενός την αποκατάσταση - επανάχρηση του κτηρίου μέσω της υλοποίησης της αρχιτεκτονικής μελέτης που εκπόνησε η Εφορεία, και αφετέρου την οργάνωση της μόνιμης έκθεσης σύμφωνα με την τελική μουσειολογική και μουσειογραφική μελέτη που εγκρίθηκαν ομόφωνα από το Συμβούλιο Μουσείων του ΥΠΠΟΑ.