Φιλοσοφία

Κλείνουν 8 χρόνια που άρχισα να γράφω προσπαθώντας να δω από μια εκλαϊκευμένα φιλοσοφική σκοπιά τα τρέχοντα γεγονότα. Τι εννοώ φιλοσοφία;

Τα αρχαία χρόνια, πριν από πάνω από 3,5 χιλιετίες, στοιχειώθηκαν από ένα τρομακτικό γεγονός: Ένα νησί τινάχτηκε στον αέρα. Όσοι έζησαν το γεγονός, τρομοκρατημένοι, το απέδωσαν σε υπερφυσικές δυνάμεις. Οι εκρήξεις επαναλαμβάνονταν για αιώνες. Γίγαντες, Κύκλωπες, Τιτάνες, Εκατόγχειρες πετούσαν ο ένας στον άλλο βουνά ολόκληρα. Ο Λεβιάθαν, θαλάσσιο τέρας, ξερνούσε φωτιές και σχημάτιζε τσουνάμια. Ασύλληπτες ποσότητες υδρατμών ορμούσαν στη στρατόσφαιρα, έφτιαχναν σύννεφα και έβρεχε ακατάσχετα. Κατακλυσμοί έπνιγαν την ανθρωπότητα από το Νώε ως τον Δευκαλίωνα και τους Γκιλγκαμές και Ουτναπιστίμ. Από την καταστροφή δε γλίτωσαν οι Μίνωες. Στην εύφορη Αίγυπτο έπεσαν οι πληγές του Φαραώ, ενώ ένα τσουνάμι που τράβηξε τα νερά για 20 λεπτά επέτρεψε στους Εβραίους να περάσουν την Ερυθρά Θάλασσα και η επιστροφή του να πνίξει τον Αιγυπτιακό στρατό που τους κυνηγούσε.

Σε όλα αυτά τα φοβερά φανταστικά γεγονότα που κατατρόμαζαν τους ανθρώπους, άρχισε να αθροίζεται γνώση και λόγος στην Ελληνική περιοχή. Η εξέλιξη της γραφής από την ιδεογραφία στην αλφαβητική φωνητική γραφή επέτρεψε να μετέχουν με γραπτή αθροιζόμενη γνώση όλοι οι πολίτες, ανατρέποντας βασιλιάδες, να φθάνουν στη δημοκρατία και να αρχίζει η ερμηνεία των τρομακτικών φαινομένων με βάση το λόγο. Από την Ιωνική Μικρά Ασία ως την Κάτω Ιταλία και Σικελία, οι φυσικοί φιλόσοφοι προσπάθησαν να εξηγήσουν τα ανεξήγητα και σχημάτισαν αρχές που δεν έχουν καταρριφθεί ως σήμερα. Ηράκλειτος, Δημόκριτος, Εμπεδοκλής, Πυθαγόρας, Ελεάτες και άλλοι, το ενδιαφέρον του αισθητού Εγώ. Οι απαντήσεις που έδωσαν άρχισαν να κλονίζουν τους υπερφυσικούς φόβους των ανθρώπων, αλλά δεν τους ελευθέρωσαν από τα άγχη τους που αναγνώρισαν πως κρύβονταν μέσα τους. Έπρεπε να εξετασθεί ο ίδιος ο άνθρωπος, και αναδύθηκαν ο Σωκράτης, ο Πλάτων, ο Αριστοτέλης, ο Επίκουρος, ο στωικός Ζήνων και άλλοι, το ενδιαφέρον του νοητού Εγώ. Όλοι αυτοί κατάλαβαν πως, τελικά, αυτό που είχε σημασία ήταν η μελέτη της κοινωνίας. Άρχισαν να ονειρεύονται την ιδανική Πολιτεία, το ενδιαφέρον του κοινωνικού Εγώ. Ο Πλάτων ανέδειξε την ομορφιά της ψυχής με τον Έρωτα στο Συμπόσιο και το ιδανικό γι΄ αυτόν καθεστώς, στην Πολιτεία. Ο Αριστοτέλης, με την εκπληκτική πολυμάθειά του, μας άφησε την Ηθική στα Νικομάχεια και την Πολιτική στα Πολιτικά του, διατυπώνοντας αρχές που ως σήμερα έχουν μείνει αξεπέραστες.

Από τον Αριστοτέλη ως τον Hegel, ο ανώτατος τρόπος του Eίναι, η υπέρτατη μορφή του λόγου και της ελευθερίας, εμφανίζεται σαν νους, πνεύμα, λέει ο Marcuse. Και κάποια στιγμή, με πρόδρομο τον Spinosa, άρχισε να αμφισβητείται η πρωτοκαθεδρία του Λόγου, της νοησιαρχίας. Ο Schopenhauer μετατόπισε την έμφαση από το Λόγο στη Βούληση - βουλησιαρχία. Και ο Nietzsche προχώρησε παραπέρα, στη Δύναμη, ονειρευόμενος τον Υπεράνθρωπο. Όλα αυτά όμως, στη νεότερη φιλοσοφία, περιχαράκωναν το πρόβλημα μέσα στο άβατο για όλους νοητό Εγώ μας, άμεσα προσιτό μόνο στον εαυτό του. Και τότε εμφανίσθηκαν οι φιλόσοφοι που μετέθεσαν το πρόβλημα πάλι από τη νόηση των προσώπων στις πράξεις του πλήθους, της κοινωνίας. Όλες οι αρχές που μελετήθηκαν από τους οξυδερκείς διανοητές μεταφέρθηκαν στον αισθητό κόσμο, στην κοινωνία, από το Marx, που στηρίχθηκε στον Αριστοτέλη και τον Hegel. Οι δοξασίες τους κατεύθυναν τα κινήματα των λαών, όπως παλιότερα, οι δοξασίες του Διαφωτισμού είχαν οδηγήσει στη Γαλλική Επανάσταση, χωρίς, ως σήμερα, να το πετύχουν. Στον 20ό αιώνα οι φιλόσοφοι στράφηκαν πάλι στον ενδότερο κόσμο, με τους ψυχαναλυτές και υπαρξιστές φιλοσόφους, S.Freud, S.Kiergegaard, M.Heidegger, J.P.Sartre. Οι παλιοί φυσικοί φιλόσοφοι έχουν υποκασταθεί σχεδόν πλήρως από φυσικούς επιστήμονες. Έχει άραγε καμιά χρησιμότητα πια η Φιλοσοφία;

Πού βρισκόμαστε; Για πρώτη φορά, αρχίζομε να ξαναβλέπουμε πανικόβλητοι τους Γίγαντες, τους Εκατόγχειρες, και όλα εκείνα τα τρομακτικά τέρατα, μόνο που αυτά τώρα είναι ανθρωπογενή. Σήμερα δεν απειλείται μόνο μια έκταση σαν ολόκληρη την Ανατολική Μεσόγειο και την Εγγύς Ανατολή, αλλά ο πλανήτης ολόκληρος. Πολλές πια χώρες διαθέτουν πυρηνικά όπλα. Οι πιθανότητες ανάμεσα στους πολλούς ηγέτες να βρεθεί ο παράφρων που θα πατήσει το κουμπί υπάρχουν. Θα είναι σα να πυροδοτήθηκε μια πυρηνική πυριτιδαποθήκη που καλύπτει όλη την Υφήλιο. Αυτό μπορεί να γίνει οποτεδήποτε, τη στιγμή αυτή που γράφω τούτες τις γραμμές ή (μακάρι!) ποτέ. Όμως μπορεί! Αλλά τα ανθρωπογενή τέρατα δεν τελειώνουν. Η κλιματική αλλαγή, προχωρεί αργά, με τις γενιές, όχι με τα χρόνια, αλλά με τρόπο ακάθεκτο και αμείλικτο. Ήδη βλέπομε με γυμνό μάτι τη φοβερή είσοδό της στη ζωή μας. Είδαμε να καίγεται η Ελλάδα, η Σιβηρία λίγο παλιότερα δίπλα στο Βόρειο Πόλο, η Αυστραλία - ευτυχώς έβρεξε ο Θεός νεράκι κι έσβησε - ο Αμαζόνιος - κι οι φωτιές φαίνεται πως τέθηκαν σκόπιμα από ανθρώπους - ενώ οι πάγοι στην Ανταρκτική λιώνουν με πρωτοφανή ρυθμό. Ισχυροί της Γης αρνούνται να πιστέψουν πως πρέπει να ληφθούν μέτρα πριν η αλλαγή γίνει αγύριστη. Νεότεροι διανοητές, όπως οι A.H.Chomsky και Y.N.Harari, είναι από τους λίγους που σκέφτονται πάνω σ΄ αυτά τα προβλήματα.

Η Φιλοσοφία γέννησε όλες τις Επιστήμες. Αυτές απόκτησαν υπηρέτη τους την Τεχνολογία. Οι ανθρώπινοι σκοποί διαθέτουν την ισχύ να ικανοποιούνται. Τα όνειρα της ανθρωπότητας μοιάζουν να πραγματοποιούνται. Το προσδόκιμο επιβίωσης παρατάθηκε, οι λιμοί και οι μεγάλες πανδημίες μειώθηκαν, δεν εξαφανίσθηκαν, το ίδιο και η παιδική θνησιμότητα, ο αναλφαβητισμός παντού υποχώρησαν. Και ξαφνικά βλέπομε αυτή την τρομερή τεχνολογία, το μέσο για την ικανοποίηση των σκοπών μας, να αρχίζει να επικρατεί πάνω του. Γινόμαστε δούλοι της. Αυτή μας υπαγορεύει τι να κάνουμε. Τα πάντα αυτοματοποιούνται. Οι ανθρώπινες επαφές δεν γίνονται με τις πέντε αισθήσεις μας, αλλά μόνο οπτικοακουστικά. Οι σοβαρές αποφάσεις λαμβάνονται αυτοματικά. Έρχεται, πειθήνιος δούλος, ένας αστυνομικός να κατάσχει το σπίτι μου, επειδή κάποιος αυτοματισμός έδειξε ότι χρωστώ κάπου. Η τεχνολογία κάνει σπανιότερα λάθη από τους ανθρώπους, αλλά κάνει λάθη, και αυτά είναι πολύ πιο σημαντικά από τα ανθρώπινα. Ένα ραντάρ στο Ιράν έδειξε ένα επιβατικό αεροπλάνο να μοιάζει με πύραυλο και παρέσχε 10 δευτερόλεπτα περιθώριο για να πατηθεί το κουμπί. Και το κουμπί πατήθηκε! Αύριο μπορεί να είναι το κουμπί για εκτόξευση πυρηνικής κεφαλής. Πώς αντιμετωπίζονται τέτοια προβλήματα; Το θέμα δεν είναι πια ηθικό, πολιτικό, ούτε γνωστικό, επιστημονικό, ούτε καλλιτεχνικό που να εξάπτει το συναίσθημα μεγάλου πλήθους. Απαιτεί καθολική σκέψη, διαβούλευση μεταξύ όσο γίνεται περισσοτέρων, που σκέφτονται. Απαιτεί περισσότερη Φιλοσοφία, ειδικότητα της γενικότητας (G.Picon).