Μάσκα και στολή

Διάβασα ένα βιβλίο του Γρηγόρη Παγκάκη με τίτλο: Κοινωνική Ανθρωπολογία. Ο αείμνηστος συγγραφέας περιγράφει θαυμάσια την έκταση του αντικειμένου και τη διαχρονική εξέλιξή του. Άριστο για όποιον ενδιαφέρεται για το θέμα. Θα ασχοληθώ όμως με ένα μόνο κεφάλαιό του, για το ρόλο της μάσκας, που ορίζεται πολύ απλά ως μια μορφή μεταμφίεσης. Με τη μάσκα, το "προσωπείο", ο φορέας της παίζει ένα ρόλο. Ο ρόλος μπορεί να είναι μεταφυσικός, θρησκευτικός, κοινωνικός ή ό,τι άλλο. Οι κυριότερες λειτουργίες της είναι η απόκρυψη, η μεταμόρφωση και ο εκφοβισμός. Όσο τη φοράει κάποιος αποκτά κοινωνικές δυνατότητες που δεν έχει χωρίς αυτήν. Στο αρχαίο θέατρο οι ηθοποιοί φορούσαν πάντοτε μια μάσκα, που η έκφρασή της ταίριαζε με το ρόλο που υποδυόταν ο ήρωας. Αλλάζοντας μάσκα ο ίδιος ηθοποιός μπορούσε να παίζει διαφορετικούς ρόλους. Ο μυθικός Μίνωας στην πατρίδα του, που είχε αρχίσει πρώιμα να εκτρέφει και λατρεύει τα βοοειδή από τότε που ο Δίας μεταμορφωμένος σε ταύρο απήγαγε την Ευρώπη και την έφερε στην Κρήτη, φορούσε σα μάσκα το κεφάλι ενός ταύρου. Έτσι εμφανιζόταν σαν ένα τρομακτικό τέρας με κεφαλή ταύρου και σώμα ανθρώπου, ο Μινώταυρος, που μπορούσε και να καταδικάζει σε θάνατο ανθρώπους και όλοι τον φοβόνταν και τον υπάκουαν. Ώσπου ένας πονηρός ήρωας, ο Θησέας, αψήφησε το θέαμα και σκότωσε το Μινώταυρο με τη βοήθεια της κόρης του της Αριάδνης, που του έδωσε ένα κουβάρι, ένα μίτο, για να το ξετυλίγει φθάνοντας στα άδυτα του Μίνωα και σκοτώνοντάς τον, ενώ ακολουθώντας το βρήκε την έξοδο. Πονηρός λέω και αδίστακτος, διότι πήρε το κορίτσι, σταμάτησαν στη Νάξο έκαναν σπονδή στο Διόνυσο, δηλαδή έγιναν τύφλα στο μεθύσι, και τότε, σάλπαρε "ξεχνώντας" τη σωτήρα του εκεί που σήμερα είναι η Πορτάρα. Η φτωχή Αριάδνη χωρίς τον πατέρα της που τον είχε θανάσιμα προδώσει και χωρίς τον αγαπημένο της πήδηξε στο γκρεμνό. Στο μεταξύ ο Θησέας ταξίδευε με την αδελφή της, τη Φαίδρα, και "ξέχασε" πάλι να αλλάξει τα πανιά από μαύρα σε άσπρα, όπως είχε συμφωνήσει με τον πατέρα του τον Αιγέα και ο φτωχός ο βασιλιάς βλέποντάς τα, από την απελπισία του πήδηξε κι αυτός στο γκρεμνό. Και βασιλιάς έγινε ο γιόκας του. Να επιστρέψω όμως στη μάσκα.

Είναι μορφή μεταμφίεσης, αλλά μορφή μεταμφίεσης είναι και η στολή. Όπως η μάσκα, έτσι και η στολή είναι πολύτιμο στοιχείο σε όλες τις κοινωνίες. Η στολή υποδηλώνει συγκεκριμένο ρόλο που υποδύεται ο πολίτης. Ο παπάς φοράει ράσα, ο γιατρός λευκή μπλούζα στο νοσοκομείο, ενώ οι νοσηλευτές και οι καθαρίστριες φορούν άλλη στολή. Σε πολλά ξένα δικαστήρια οι δικαστές φορούν κατάλληλη τήβεννο μαζί μάλιστα με μια περούκα, που το σύνολό τους υποδεικνύει πως είναι ο άρχοντας, με εξουσία, που μπορεί να επιβάλει νόμιμα, ακόμη και με βία, την πειθαρχία. Στα καταστήματα βλέπω τους υπαλλήλους να φορούν κατάλληλη στολή. Είναι πολύ χρήσιμη, καθώς, όταν χρειάζομαι μια καθοδήγηση, δεν απευθύνομαι σε ένα τυχαίο πελάτη, αλλά σε ένα πρόσωπο του καταστήματος. Σε μια διασκέδαση, συνδεόμενη μάλιστα χαλαρά με θρησκευτικές τελετές, όπως το Τριώδιο, η χρήση μάσκας και μεταμφίεσης παρέχει την ευκαιρία για να παριστάνει καθένας τον ανώνυμο και να ξεφύγει από τις παραδοσιακές κοινωνικές δεσμεύσεις, π.χ. με εφήμερους έρωτες χωρίς συνέχεια.

Η μεταμφίεση με στολή ή σπανιότερα με μάσκα που κρύβει τα χαρακτηριστικά του προσώπου, είναι σήμερα απαραίτητη. Το ημερονύκτιό μας διαιρείται σε τρία ωράρια, ένα για την εξυπηρέτηση των αναγκών του αισθητού μας εγώ, δηλαδή των φυσιολογικών αναγκών μας συνήθως στο σπίτι μας· ένα άλλο για τις ανάγκες του κοινωνικού Εγώ μας, πρακτικά το επαγγελματικό και πολιτικό μας ωράριο στο χώρο της δουλειάς· και ένα για την εκπλήρωση του αυτοσκοπού μας, τις ανάγκες του νοητού μας Εγώ, οπουδήποτε, οποτεδήποτε. Στο επαγγελματικό μας ωράριο δεν ενεργούμε όπως θέλομε, αλλά όπως μας υπαγορεύει ο ρόλος μας. Οφείλει λοιπόν ο αντίστοιχος επαγγελματίας να ξεχωρίζει εύκολα από το κοινό που έρχεται να εξυπηρετηθεί από αυτόν. Οι δάσκαλοι πρέπει να φορούν στολή, το ίδιο και οι μαθητές, όχι όμως όλη την ώρα, αλλά μόνο στο επαγγελματικό τους ωράριο.

Ένα μέρος της ζωής μας αφιερώνεται στην εξυπηρέτηση της κοινωνίας στην οποίαν ανήκομε. Στη διάρκεια μιας υποχρεωτικής θητείας με συγκεκριμένη διάρκεια ο στρατευμένος οφείλει να κάνει ασυζητητί ό,τι τον διατάζει ο ανώτερός του, όλο το 24ωρο. Αυτό το διάστημα φορεί στολή. Θα αντισταθμιστεί αργότερα σε μια δημοκρατία, όταν, με κλήρωση, θα αναλάβει ρόλο άρχοντα, βουλευτή, ενόρκου σε ποινικό δικαστήριο κλπ, για συγκεκριμένο χρόνο και τότε αυτός, μαζί με άλλους, θα διατάζει και οι υπόλοιποι θα είναι υποχρεωμένοι να υπακούν. Ο υπάλληλος, δημόσιος ή ιδιωτικός, οφείλει να φορά κατάλληλη στολή, ενδεικτική του ρόλου του και πάλι υπακούοντας τον ανώτερό του. Αντίθετα όμως από τη θητεία, έξω από το κοινωνικό αυτό ωράριό του, ο επαγγελματικά υφιστάμενος δεν έχει κανένα απολύτως λόγο να κάνει ό,τι θα του πει ο επαγγελματικά προϊστάμενός του. Μια κατάλληλη αμφίεση θα δηλώνει αυτούς τους ρόλους του καθενός. Εξάλλου, μπορεί, αν δεν του αρέσουν οι συνθήκες εργασίας, να παραιτηθεί. Αν ο στρατευμένος δεν επιθυμεί να υπηρετήσει την πατρίδα του, όχι μόνο για να αποκρούσει εχθρούς, αλλά και να εκτελέσει δημιουργικά κοινωφελή έργα, θα πρέπει να μπορεί να το κάνει, αλλά με βαρύ τίμημα: Σε μια δημοκρατία τα πολιτικά δικαιώματα θα πρέπει να προϋποθέτουν την εκπλήρωση της θητείας για την πατρίδα.

Αντίθετα από το κοινωνικό, στο νοητό, ελεύθερο, ωράριο, η αμφίεση είναι όποια θέλει ο καθένας. Και μ΄ αυτήν αφενός ικανοποιείται ο κύριος σκοπός της αμφίεσης που είναι κυρίως η θωράκιση του σώματος από τις καιρικές προκλήσεις. Το χειμώνα φοριόνται μάλλινα, το καλοκαίρι βαμβακερά. Αφετέρου επιλέγεται από τον καθένα εκείνη η μορφή που ταιριάζει στην προσωπικότητα και την εντύπωση που επιθυμεί να δώσει. Όπως στο κοινωνικό ωράριο, έτσι και στο νοητό, η αμφίεση είναι ενδεικτική κάποιου ρόλου, μόνο που αυτός ο ρόλος ορίζεται από την κοινωνία στη μια περίπτωση, αλλά από το ίδιο το άτομο στην άλλη. Η επιβολή στολής στη δημόσια εμφάνιση έξω από τον επαγγελματικό χώρο και χρόνο, τείνει προς την ισοπέδωση του κοινού και είναι ίδιο ολοκληρωτισμού. Όταν σε κάποιο δημόσιο χώρο αποδοκιμάζεται κάποιος αν δεν φοράει γραβάτα ή ένα κορίτσι που δεν φοράει μαντήλα ή οι πολίτες δεν φορούν στολή, αυτό είναι εκδήλωση ολοκληρωτισμού.