Ολοκληρωτισμός και πολιτικό σύστημα

Ως ολοκληρωτικό καθεστώς ορίζεται η ανελεύθερη πολιτειακή κατάσταση σε ένα κράτος (Βικιπαίδεια). Ειδικότερα, ορίζεται ως ριζική καταστολή της πολιτικής και περιφρόνηση εκ μέρους της εξουσίας των ατομικών δικαιωμάτων του πολίτη και ως βασικό διακριτικό έχει τη διείσδυση της κεντρικής εξουσίας σε κάθε πτυχή της ατομικής ύπαρξης και δημιουργίας (H. Αrendt). Η αισθητή υπόσταση του Εγώ μας είναι αντικειμενικά αντιληπτή από το σύμπαν. Η κοινωνική υπόστασή του είναι επίσης αντικειμενικά αντιληπτή από το έλλογο περιβάλλον του, την κοινωνία στην οποίαν ανήκει. Η νοητή υπόστασή του όμως είναι υποκειμενικά αντιληπτή μόνο από αυτό το ίδιο και άβατη για το περιβάλλον της. Ο ολοκληρωτισμός λοιπόν επιδιώκει η κεντρική εξουσία να εισδύει και στο ίδιο το νοητό Εγώ μας. Το προσπαθεί με ποικίλα μέσα. Ένα είναι η παρακολούθηση. Τα σύγχρονα τεχνολογικά μέσα την καθιστούν δυνατή. Είτε μας αρέσει είτε όχι, όταν μιλάμε στο τηλέφωνο είναι σα να κουβεντιάζουμε στην Πλατεία Συντάγματος. Επιπλέον, ήδη από την εποχή του Lombroso θεωρήθηκε ότι κάποια φυσιογνωμικά χαρακτηριστικά είναι ενδεικτικά για το αν κάποιος είναι εγκληματική προσωπικότητα ή όχι. Με τις σύγχρονες επιστημονικές γνώσεις ένας φυσιογνωμιστής μπορεί να εικάσει με αξιόλογη ακρίβεια ακόμη και τα συναισθήματα και τις σκέψεις και τις βουλήσεις μας. Με το λόγο μπορούμε να κρυβόμαστε αρκετά. Μπορεί να θλιβόμαστε, αλλά να λέμε ότι είμαστε χαρούμενοι. Όμως όταν κλαίμε προφανώς είμαστε λυπημένοι και όταν γελάμε χαρούμενοι. Και με τις υπόλοιπες εκδηλώσεις, τη "γλώσσα του σώματος", κινήσεις χεριών, ολόκληρου του σώματος, ωχρίαση, ανατρίχιασμα, απώλειες ούρων και κοπράνων (κατουρήθηκε από το φόβο του ή του φύγαν από τη χαρά του κλπ) προδίδομε τι έχομε μέσα μας. Με κρυφές κάμερες μπορεί κάποιος να μας παρακολουθεί. Ουδείς άτρωτος. Πρόσφατα ζούμε το θόρυβο για την παρακολούθηση από κρατική υπηρεσία, με την ευθύνη του πρωθυπουργού, υπεύθυνου για την τήρηση των ατομικών δικαιωμάτων, ενός Ευρωβουλευτή, που εξελίχθηκε σε αρχηγό κόμματος. Και ο ομολογουμένως υπεύθυνος αρνείται να δώσει λεπτομέρειες, όπως για ποιες κατηγορίες θεωρήθηκε ύποπτος ο Ευρωβουλευτής, ενώ εμείς θα κληθούμε να ψηφίσουμε το κόμμα του θύματος με την υποψία ότι είναι ύποπτος για αντεθνικές τοποθετήσεις του. Από την άλλη, για παρόμοιους λόγους, πολλοί ζητούν να εξαιρεθούν από τέτοιες παρακολουθήσεις υπεύθυνα πρόσωπα, κυβερνητικά, βουλευτικά κλπ. Όμως γιατί να έχουν οι άρχοντες τέτοια προνόμια που δεν τα έχουν οι κοινοί πολίτες; Εξάλλου, είναι γνωστό ότι ο Καραμανλής ο πρώτος παρακολουθούνταν από ξένη πρεσβεία. Το υποπτεύθηκε και παγίδεψε τους ξένους. Σε προσυνεννοημένη συνομιλία με τον υπουργό του των εξωτερικών συζήτησε ψευδώς σχέδιο απαγκίστρωσης από την ξένη δύναμη. Την άλλη στιγμή τον κάλεσε για εξηγήσεις η ξένη πρεσβεία πέφτοντας στην παγίδα και αποκαλύπτοντας έτσι ότι παρακολουθούσε τον πρωθυπουργό μιας συμμαχικής χώρας. Ακόμη και τη Γερμανίδα A. Merkel παρακολουθούσε η κυρίαρχη δύναμη. Δεν έλυσα το πρόβλημα. Οι παρακολουθήσεις, και μάλιστα κρυφές, είναι αναγκαίες για να γνωρίζουμε τι κάνουν και τι σκέφτονται επικίνδυνες δυνάμεις, κράτη, οργανισμοί, άνθρωποι κλπ. Εξάλλου, είναι αδύνατο πια να προφυλαχτούμε από αυτές.

Η επίδραση στο νοητό κόσμο των πολιτών δεν σταματά στην απλή παρακολούθηση, αλλά προχωρεί και στον επηρεασμό του, με όργανα τα ποικίλα δικτυακά μέσα ενημέρωσης. Λογοκρισία, εκτροπή του ενδιαφέροντος από τα σημαντικά στα ασήμαντα, διάδοση ψευδών ειδήσεων σε πρώτη φάση. Ακολουθεί ο παραδειγματισμός. Τα πιο ανεξάρτητα, ανθεκτικά πνεύματα φυλακίζονται, εξοστρακίζονται, εκτελούνται (ψευδο)νόμιμα ή με δολοφονία.

Στη βάση του ολοκληρωτισμού συνηθίζομε να χαρακτηρίζουμε τα ποικίλα πολιτεύματα. Οι "δικτατορίες" (έστω και υποκριτικά εκλεγόμενες) είναι ολοκληρωτικές, οι "δημοκρατίες" έστω και κατ΄ όνομα (πραγματικά μοναρχίες ή ολιγαρχίες), είναι ελεύθερες. Ας δούμε μερικά παραδείγματα διώξεων και απαγορεύσεων από όλα τα πολιτεύματα. Ναζισμός σε όλες τις εκφάνσεις του. ΕΣΣΔ: Д. Šostakovič, Б. Пастернак, А. Солжени́цын, А. Са́харов, Л. Троцкий‎. ΗΠΑ: P. Picasso, A. Miller, C. Chaplin, B. Russell, J. Rosenberg, εκτελεσμένος στη βάση χαλκευμένων κατηγοριών (1953). Στην πολιτεία Indiana εμποδίστηκε η αναφορά στον Ρομπέν των Δασών στα σχολικά βιβλία, διότι ήταν... κομμουνιστής (1953). Δολοφονίες 4 Προέδρων δημοκρατίας. Ευρώπη, άπειρα παραδείγματα. F. G. Lorca, Μ. Θεοδωράκης. Τουρκία: πλήθος πολιτικών αντιπάλων, δημοσιογράφων, συγγραφέων στη φυλακή ή φυγάδες. Αρχαία Κόρινθος: Περίανδρος ο Κορίνθιος, ανόρθωσε υποδειγματικά την πολιτεία του, αλλά στήριξε την εξουσία του στην εξόντωση όποιου πήγαινε να ξεχωρίσει από τους πολίτες του. Αθηναϊκή δημοκρατία: Αισχύλος, Θουκυδίδης και πολλοί άλλοι πέθαναν στην εξορία και ο Σωκράτης εκτελέστηκε με το κώνιο. Οι διωγμοί των θεωρούμενων αντιπάλων του καθεστώτος δεν έλειψαν.

Αν όμως υπάρχει ολοκληρωτισμός σε όλα, ακόμη και σε πρότυπα, δημοκρατικά καθεστώτα, το φαινόμενο είναι σε μεγάλο βαθμό ανεξάρτητο από το πολίτευμα. Αιρετική μου φαίνεται η σκέψη. Αλλά το ίδιο αιρετική δεν είναι και η σκέψη ότι ο πόλεμος, το μεγαλύτερο κακό του ανθρώπινου είδους, είναι ανεξάρτητο από τα καθεστώτα που τον κάνουν; Κι όμως σε μερικές περιπτώσεις, τον πόλεμο, βία κοινωνίας εναντίον άλλων κοινωνιών, σε αντίθεση με τον ολοκληρωτισμό, βία εναντίον ατόμων και ιδεών, τον δεχόμαστε, κάποτε μάλιστα, αν είμαστε νικητές, καμαρώνομε γι΄ αυτόν.

Στα αγελαία, όπως είναι τα περισσότερα ζώα που βλέπομε γύρω μας, δεν υπάρχει ούτε πόλεμος ούτε ολοκληρωτισμός. Στα κοινωνικά όμως υπάρχει πόλεμος, μεταξύ κοινωνιών του ίδιου είδους. Είναι γνωστές επικές, εξοντωτικές μάχες μεταξύ μελισσών για την κατοχή του μελιού. Ο πόλεμος δηλαδή είναι εγγενής ιδιότητα των κοινωνιών. Όμως δεν έχω ακούσει για ολοκληρωτισμό στις κοινωνίες των εντόμων. Δεν τον χρειάζονται.

Ο άνθρωπος δεν είναι ούτε αγελαίο ούτε κοινωνικό ζώο. Είναι πολιτικό (Αριστοτέλης). Μόνος του επιλέγει πόσο αγελαίος και πόσο κοινωνικός θα είναι. Στα κοινωνικά ζώα η συμπεριφορά των ατόμων γίνεται "φύσει", με τα κατάλληλα συγγενή (φυσικά) αντανακλαστικά. Ο άνθρωπος αντί γι΄ αυτά στηρίζεται σε αντίστοιχα επίκτητα, εξαρτημένα, αντανακλαστικά, και μάλιστα δευτεροβάθμια, που του εξασφαλίζουν σχεδόν απεριόριστες δυνατότητες μάθησης. Το σύνολό τους αποτελεί την παιδεία των πολιτών. Υπεύθυνη γι΄ αυτήν είναι γονείς, δάσκαλοι, κράτος.

Ο ολοκληρωτισμός παρακάμπτοντας χρονοβόρες διαδικασίες είναι πιο αποτελεσματικός σε ώρες κρίσης (πόλεμος κλπ), επομένως απαραίτητος. Ένα πραγματικά δημοκρατικό κράτος διαφέρει από τα υπόλοιπα στο ότι ο ολοκληρωτισμός εφαρμόζεται κάτω από τον έλεγχο του λαού. Ο ίδιος ο λαός ορίζει τα όρια του και τη διάρκειά του, χωρίς να χάνει ποτέ τον έλεγχο πάνω σε κείνους που τον ασκούν, όχι στις γνώσεις που έχουν αποκτήσει, που θα ήταν επικίνδυνο. Μη κυβερνητική επιτροπή, διορισμένη από το λαό (δημοψήφισμα ή βουλή κληρωμένων βουλευτών), ασκεί την εποπτεία.