Γνωσιολογία

Γνωσιολογία, ένα λεξικό (Βικιλεξικό) γράφει ότι είναι "ο κλάδος της φιλοσοφίας που διερευνά τα ερωτήματα τα σχετικά με το δυνατό και τις πηγές της γνώσης". Καλά, έχει περιορισμούς η γνώση; Διαρκώς μαθαίνομε ό,τι δεν ξέραμε. Τα όρια φαίνονται απεριόριστα. Είναι όμως;

Αντιλαμβάνομαι την πραγματικότητα διαμέσου των αισθήσεών μου γυμνών ή ενισχυμένων με την τεχνολογία (π.χ. φακοί για την όραση). Η πιο αξιόπιστη είναι η αφή, διότι όταν αγγίζω κάτι το επηρεάζω και γνωρίζω πώς ανταποκρίνεται στην επίδρασή μου, δηλαδή διασταυρώνει δυο πληροφορίες. Όμως, έτσι είναι αδύνατο να ξέρω την απτική πραγματικότητα (π.χ. ζεστό-κρύο), αφού το άγγιγμά μου θα επηρεάσει την ιδιότητα του αντικειμένου που μελετώ. Επομένως η απόκτηση γνώσης επηρεάζει το γνωστοποιούμενο. Ναι, μπορεί να ισχύει για την αφή, όμως ισχύει για την όραση και την ακοή; Μια αναμμένη λάμπα λάμπει είτε τη βλέπω εγώ είτε όχι. Όμως δεν είναι έτσι.

Ο φυσικός E. Schrödinger περιέγραψε ένα φανταστικό πείραμα. Απλοποιημένο, λέει ότι μια γάτα είναι κλεισμένη σε ένα κουτί, μέσα στο οποίο υπάρχει μια φιάλη που περιέχει θανατηφόρο αέριο συνδεδεμένη με έναν απαριθμητή Geiger, δίπλα στον οποίο υπάρχει μια ραδιενεργή πηγή. Η διάσπαση ενός ραδιενεργού πυρήνα είναι αδύνατον να προβλεφθεί. Έστω ότι υπάρχει 50% πιθανότητα στο επόμενο λεπτό να διασπαστεί ένας ραδιενεργός πυρήνας. Η διάσπαση θα ενεργοποιούσε τον απαριθμητή Geiger, ο οποίος με τη σειρά του θα έθετε σε κίνηση ένα σφυρί, το μπουκάλι θα έσπαγε και το δηλητηριώδες αέριο θα σκότωνε τη γάτα! Εφόσον δεν έχουμε ανοίξει το κουτί, η κατάσταση της γάτας βρίσκεται μεταξύ δυο δυνατών καταστάσεων: είναι ταυτόχρονα και ζωντανή και νεκρή. Εξάλλου, ένας άλλος φυσικός, ο W. Heisenberg απέδειξε ότι είναι αδύνατο να ξέρουμε ταυτόχρονα τη θέση και την ταχύτητα ενός ηλεκτρονίου. Ο προσδιορισμός της θέσης μεταβάλλει την ταχύτητα και αντιστρόφως (αρχή απροσδιοριστίας). Πιο απλά φανταστείτε ότι κάποιος, ενώ κοιμόταν είδε ένα φοβερό εφιάλτη. Ένας αετός πέταξε πάνω του και κατασπάραξε την καρδιά του. Εκείνη τη στιγμή αυτός έπαθε καρδιακό επεισόδιο και πέθανε. Είναι προφανές ότι η ιστορία είναι ψευδής. Είναι αδύνατο να ξέρουμε τι όνειρο βλέπει κάποιος, αν πεθάνει πριν ξυπνήσει. Θέλω να πω πως υπάρχουν πράγματα που είναι από μόνα τους αδύνατο να τα μάθουμε, ενώ η άγνοιά τους δεν σημαίνει ότι δεν υπάρχουν. Το Θεό ούτε τον έχει δει ποτέ κανείς ούτε μπορεί να τον δει. Η ύπαρξή Του είναι αδύνατο να αποδειχθεί, αλλά ούτε κι η ανυπαρξία Του.

Η αρχαία φιλοσοφία και ο διαφωτισμός δεν είχαν αντιμετωπίσει το πρόβλημα. Ήταν υπεραισιόδοξοι. Κάποτε θα μάθουμε τα πάντα. Μ΄ αυτό τον τρόπο προσπάθησαν να πολεμήσουν τις μεταφυσικές ερμηνείες όσων δεν γνωρίζαμε. Αποσπάστηκε ως αυτοτελής επιστήμη στα μέσα του 19ου αιώνα, αποσπώντας από τη μεταφυσική το γνωσιολογικό. Είναι κλάδος της φιλοσοφίας που μελετάει την ουσία, τις μορφές, τις πηγές, τις δυνατότητες, την αξία και τα όρια της αληθινής γνώσης του εξωτερικού κόσμου και του Εγώ.

Η αδυναμία να γνωρίσουμε ορισμένα πράγματα μπορεί να μην έχει πρακτική σημασία. Αν δεν μπορούμε να ξέρουμε ταυτόχρονα τη θέση και την ταχύτητα ενός ηλεκτρονίου σε συγκεκριμένη στιγμή, μπορούμε όμως να γνωρίζουμε αυτές τις μεταβλητές σε ένα τεράστιο πλήθος ηλεκτρονίων. Δεν μπορώ να ξέρω την ακριβή πορεία συγκεκριμένης σταγόνας μέσα σε ένα ποταμό, καθώς αυτή γίνεται τυχαία, απρογραμμάτιστα, μπορώ όμως να ξέρω την πορεία ενός ποταμού που αποτελείται από αναρίθμητες σταγόνες. Η στατιστική βοηθά σ΄ αυτό, είναι κύριο έργο της. Σε μια κοινωνία καθένας θέλει κάτι διαφορετικό, και μάλιστα αλλάζει τι θέλει διαρκώς. Η βούληση της κοινωνίας είναι η ηθική, όπως η βούληση της πολιτείας είναι το δίκαιο. Ιδανικά τα δύο θα έπρεπε να συμπίπτουν. Με την αστάθεια της βούλησης του πλήθους αυτό είναι αδύνατο. Η πολιτεία όμως πρέπει να ακολουθήσει ένα δρόμο, όπως το ποτάμι ακολουθεί μια πορεία, ανεξάρτητα από το πού και πώς προχωρεί κάθε σταγόνα του. Το τι θέλει καθένας μόνο ένας, αυτός ο ίδιος, το ξέρει. Επομένως και η ηθική του καθενός διαφέρει από των άλλων. Κάτι που εγώ το θεωρώ καλό, άλλοι μπορεί να το θεωρούν κακό. Πώς θα μπορούσε να γίνει λοιπόν να ξέρουμε την επικρατούσα βούληση ενός πλήθους; Σε συγκεκριμένη στιγμή μπορεί να γίνει δημοψήφισμα, όπως στην αρχαία εκκλησία του δήμου. Πρακτικά όμως, δημοψήφισμα δεν μπορεί να γίνεται κάθε τόσο σε μια πολιτεία πολλών εκατομμυρίων κατοίκων. Η στατιστική δίνει και πάλι μια λύση. Η επικρατούσα τιμή μιας παραμέτρου, στο προκείμενο η μέση βούληση, ενός πλήθους συμπίπτει με τη μέση τιμή της σε ένα τυχαίο δείγμα του, με κάποιο μετρητό σφάλμα βέβαια. Η δημοσκόπηση θα μπορούσε να είναι μια λύση, αλλά σ΄ αυτήν απαντά όποιος θέλει· δεν είναι, επομένως τυχαίο δείγμα του συνόλου. Συνήθως γίνεται τηλεφωνικά. Όποιοι δεν έχουν τηλέφωνο λοιπόν αποκλείονται. Άρα η δημοσκόπηση δεν είναι αντιπροσωπευτική του συνόλου. Εξάλλου, όπως είπαμε, το αποτέλεσμά της μπορεί να επηρεάσει τη βούληση της κοινωνίας. Αρχή της απροσδιοριστίας. Έχομε δει αρκετές φορές τις δημοσκοπήσεις να πέφτουν έξω στις προβλέψεις τους. Μια βουλή όμως αποτελούμενη από κληρωμένους βουλευτές από όλους τους πολίτες μπορεί. Είναι ένα πραγματικά τυχαίο δείγμα του συνόλου. Έτσι γινόταν στην αρχαία Αθήνα. Πάντοτε με ένα μικρό, υπολογίσιμο πάντως, σφάλμα. Τη βούληση καθενός από τους πολίτες δεν μπορούμε να τη γνωρίζουμε, ακόμη και με βάναυσα μέσα ή προσπάθεια γενικευμένης χειραγώγησής της. Γνωσιολογικά όρια. Όμως, αν θέλουμε το δίκαιο να μην αφίσταται σημαντικά από την ηθική, η κλήρωση για την επιλογή των βουλευτών είναι η μόνη αξιόπιστη λύση. Και είναι απαραίτητο η ηθική να μην αφίσταται σημαντικά.

Προκύπτουν βέβαια άλλα προβλήματα. Κι αν οι βουλευτές που θα κληρωθούν είναι στην πλειοψηφία τους ηλίθιοι; Για να συμβεί αυτό θα πρέπει και η πλειοψηφία του συνόλου των πολιτών να είναι ηλίθιοι. Σ΄ αυτή την περίπτωση προφανώς η πολιτεία θα διαλυθεί, π.χ. υποκύπτοντας στη βία κάποιων που θέλουν να την υποδουλώσουν. Ή, αν αυτό δεν συμβεί, οι κακές συνέπειες μιας βλακώδους απόφασης είναι η κύρια μέθοδος που θα συνετίσει το ηλίθιο πλήθος και θα του προσδώσει την κατάλληλη παιδεία. Διότι η παιδεία, παρά τα όσα λέγονται για το εκπαιδευτικό μας σύστημα, μαθαίνεται, αλλά δεν διδάσκεται. Και ο κύριος τρόπος με τον οποίον αποκτάται είναι με το να κάνει κάποιος κάτι και να υφίσταται τις αναγκαστικές, φυσικές, συνέπειες της πράξης του. Κάνοντας μαθαίνω.