Αναμνήσεις από τη μαθητεία μου στο ιστορικό εξατάξιο Γυμνάσιο Αρρένων Σύρου (1946-1951)

Γράφει ο Ευάγγελος Ν. Ρούσσος

Από τη μαθητεία μου στο Γυμνάσιο προηγήθηκε η μαθητεία μου στα συριανά τυπογραφεία. Είχα τελειώσει το Δημοτικό στην Κατοχή. Η προοπτική ήταν να γραφτούν τα ονόματά μας στον κατάλογο των νεκρών εξ’ ασιτίας. Που σκέψη για γράμματα. Η θητεία του πατέρα μου και του μεγαλύτερου αδελφού μου στον κόσμο της τυπογραφίας μου είχε ήδη χαράξει το δρόμο προς τα εκεί.

Στα συριανά τυπογραφεία γνώρισα ανθρώπους που αποδείχτηκαν για μένα σημεία πνευματικού και ηθικού προσανατολισμού: τυπογράφους, δημοσιογράφους, λόγιους, λογοτέχνες, διανοουμένους, συγγραφείς. Κάτι από όλα τούτα ήταν και ο Γιώργος Κυπραίος. Αυτός έπαιξε τον αποφασιστικό ρόλο στη μεγάλη στροφή μου. Ένα πρωί μου είπε με ύφος πατρικό. Εσύ να μη μείνεις εδώ μέσα. Να πας να μάθεις γράμματα. Συγχρόνως μου έδωσε ένα σημείωμα του προς τον γυμνασιάρχη Αντώνιο Ρούσσο, παρακαλώντας τον να φροντίσει για την εγγραφή μου στο Γυμνάσιο.

To Γυμνάσιο παρά τις μεγάλες ελλείψεις της μετακατοχικής περιόδου, λειτουργούσε με σχετική επάρκεια σε προσωπικό . Προφανώς διότι ήταν στην έδρα της εκπαιδευτικής περιφέρειας. Οι περισσότεροι από τους εκπαιδευτικούς ήταν όχι μόνο καλοί επαγγελματίες, αλλά είχαν και ανθρωπιά και όραμα παιδείας. Εντονότερη και διαρκέστερη ήταν η παρουσία των φιλολόγων. Ήταν και οι πιο πολλοί. Θυμάμαι τον γυμνασιάρχη, που, όταν δίδασκε είχε πάντα ένα δάκρυ για τον Οιδίποδα του Σοφοκλή και για τη Φαρμακωμένη του Σολωμού, θυμάμαι τον Ιωάννη Θωμόπουλο, που αργότερα δίδαξε σε πανεπιστήμια της Πολωνίας και της Σουηδίας και ολοκλήρωσε τη σταδιοδρομία του ως διευθυντής της Εθνικής Βιβλιοθήκης, θυμάμαι τον Γιώργο Ζευγώλη, που εργάστηκε στα Κέντρα Ερευνών της Ακαδημίας Αθηνών και έγινε και εκπαιδευτικός σύμβουλος, θυμάμαι τον Αντώνιο Κανάκη, που είχε μεταφράσει και σχολιάσει πολλά αρχαία ελληνικά κείμενα, αναφερόμενα στη Μυθολογία, ακόμα θυμάμαι τον Ιωάννη Ράγκο, τον Νικόλαο Παλαιολογόπουλο και τον Νικόλαο Χρυσό. Χωρίς αυτούς ίσως δεν θα είχα αποφασίσει, ήδη από τα πρώτα γυμνασιακά μου χρόνια, να γίνω φιλόλογος.

Μερικοί από τους καθηγητές δεν αρκούνταν στα εκπαιδευτικά τους καθήκοντα, αλλά μετείχαν πρόθυμα και στη ζωή της συριανής κοινωνίας με καλλιτεχνικές εκδηλώσεις, θεατρικές παραστάσεις, διαλέξεις, συζητήσεις, επιστημονικές έρευνες και δημοσιεύματα σε τοπικά έντυπα, υπογράφοντας τα κείμενα του ως Αρς (= Αντώνιος Ρούσσος), Άνκαν (= Αντώνιος Κανάκης), Θωμ-ς (= Ιωάννης Θωμόπουλος) κ.α. Θυμάμαι τον καθηγητή Φυσικών Στυλιανό Μάλλη, που ήταν πολύ αυστηρός και ακριβολόγος στο μάθημά του, αλλά στο τέλος της σχολικής χρονιάς έβαζε τα πιο εύκολα θέματα, για να μπορέσουν όλα τα παιδιά να γράψουν καλά. Θυμάμαι και τον επίσης καθηγητή των Φυσικών Αντώνιο Τάντουλο με την αξιαγάπητη οικογένειά του. Θυμάμαι τη σύζυγο του στην Κατοχή, φορώντας τη στολή του Ερυθρού Σταυρού, να τρέχει να βοηθήσει τον κάθε δυστυχισμένο. Έχω μπροστά μου, σαν σε όνειρο, το σπίτι τους στου Χειμώνα, στην οδό Ομήρου, τη στιγμή που μόλις οι τελευταίοι Γερμανοί στρατιωτικοί άφησαν πίσω τους το Λιμάνι, η οικογένεια Τάνταλου άπλωσε στα μπαλκόνια της μια τεράστια αγγλική σημαία, που τη φύλαγαν με κίνδυνο της ζωής τους.

Στα γυμνασιακά μου χρόνια δεν ήταν ούτε ένας από τους καθηγητές Συριανός, ούτε φιλόλογος ούτε από τις άλλες ειδικότητες. Πολλοί ήταν από τα γύρω νησιά, οι περισσότεροι από τη Νάξο, μερικοί από τη Σαντορίνη και την Αμοργό. Δεν θυμάμαι αν τότε απαγορευόταν στους εκπαιδευτικούς να υπηρετούν στον τόπο της καταγωγής τους ή αν οι Συριανοί δεν είχαν ενδιαφέρον να σπουδάσουν και να εργαστούν στην εκπαίδευση. Θυμάμαι τους καθηγητές που, όταν τους αποχαιρέτησα, για την εισαγωγή μου στη φιλοσοφική Σχολή, με προέπεμψαν με την ευχή να κάνω την αρχή να ενδιαφερθούν και άλλοι Συριανοί για τη Φιλολογία. Από την τάξη μου, καμία σαρανταριά παιδιά, δυο πήγαν στα Νομικά, δυο στην Ιατρική και δυο στη Θεολογία, ο ένας έγινε ο μητροπολίτης Καστοριάς Γρηγόριος Παπουτσόπουλός. Οι περισσότεροι ακολούθησαν τα ναυτικά επαγγέλματα.

Ούτε και ο μαθητικός πληθυσμός ήταν συριανός στο σύνολο του. Πρόφτασα την εποχή που τα περισσότερα νησιά των Κυκλάδων δεν είχαν πλήρη εξατάξια γυμνάσια. Είχαν ημιγυμνάσια, δηλ. τους έλειπαν οι ανώτερες τάξεις. Έτσι, όσα παιδιά ήθελαν να ολοκληρώσουν τη γυμνασιακή τους μόρφωση, ήταν αναγκασμένα να φοιτήσουν ή στην έδρα της εκπαιδευτικής περιφέρειας ή όπου άλλού υπήρχαν πλήρη εξατάξια γυμνάσια. Ήταν ακόμα παιδιά κρατικών λειτουργών, που υπηρετούσαν στη Σύρα, παιδιά ιδιωτικών υπαλλήλων από άλλους τόπους, επιχειρηματιών μεταναστών, ακόμα και πολιτικών φυγάδων.

Στα χρόνια της μαθητείας μου υπηρετούσε στη Συρία ο Εισαγγελέας Εφετών Ευάγγελος Μπέης. Είχε μαζί του και την οικογένειά του. Είχε δύο γιούς. Και οι δύο φοιτήσαν στο Γυμνάσιο. Με τον ένα βρεθήκαμε για ένα διάστημα στην ίδια τάξη. Ήταν ο Κώστας Μπέης, που διέπρεψε ως καθηγητής στη Νομική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών και ως Γενικός Γραμματέας της Βουλής των Ελλήνων και της Προεδρίας της Δημοκρατίας. Ευτύχησε να έχει μαθητή και συνεργάτη του τον πρόωρα χαμένο κορυφαίο συριανό διανοούμενο Μάρκο Δομένικου Φρέρη. Την ίδια εποχή με τον Μπέη ήταν στη Σύρα, επίσης με την οικογένειά του, και ο ειρηνοδίκης Δεκλερής. Τα δύο του παιδιά, γιος και κόρη, όχι μόνο μορφώθηκαν εδώ αλλά πήραν και συζύγους από την Ερμούπολη, ο γιος την αδελφή του συμμαθητή του Αλέξανδρου Γεννάδιου και η κόρη τον συμμαθητή μου Παναγιώτη Τσαούσογλου, που σταδιοδρόμησε στις θετικές επιστήμες. Δεν θυμάμαι αν ο ειρηνοδίκης είχε και άλλο γιο, που σταδιοδρόμησε στην Αμερική. Επίσης δεν θυμάμαι αν ο δικαστής Καραμπέτσος είχε γιο, που μορφώθηκε στο συριανό Γυμνάσιο και σταδιοδρόμησε και αυτός στην Αμερική. Θυμάμαι όμως την κόρη του, τη Βέρα, που μορφώθηκε στο Γυμνάσιο Θηλέων και έγινε φιλόλογος. Ο Μίμης ο Δεκλερής αναδείχτηκε επιφανής νομομαθής, αντιπρόεδρος του Συμβουλίου Επικρατείας και εκπρόσωπος παγκόσμιων οργανισμών για την προστασία του περιβάλλοντος. Ένα στιγμιότυπο από τις συνεδριάσεις της Βουλής αφήνει να διαφανεί το κύρος του ανθρώπου. Συζητούσαν πάνω σε κάποιο θέμα, και η κυβέρνηση δεχόταν τα πυρά της Αντιπολίτευσης. Τότε σηκώθηκε ο πρωθυπουργός, ο Μητσοτάκης, και πληροφόρησε το σώμα ότι «επ’ αυτού έχει αποφανθεί ο κύριος Δεκλερής». Και η Αντιπολίτευση εσίγησε.

Από την Αμοργό είχαν έρθει ο Γιάγκος Οικονομίδης, που έγινε δάσκαλος, και ο Μιχάλης Μωραϊτάκης, που έγινε φιλόλογος. Με τον δεύτερο η φιλία είχε μεγαλύτερη διάρκεια και από τα μαθήματα και από τα φοιτητικά μου χρόνια. Ο Μωραϊτάκης είχε συγγενείς και στη Σύρα και στην Αθήνα. Ήμουν συχνά ο καλεσμένος τους. Στο αθηναϊκό σπίτι γνώρισα μια μικρή εξαδέλφη του, μαθήτρια, ευφυέστατη και προικισμένη με ισχυρή βούληση. Έγινε η επιφανής καθηγήτρια της Αρχαιολογίας Λίλα Μαραγκού. Η μητέρα της ήταν Αμοργιανή και ο πατέρας της Τηνιακός. Αδελφός του πατέρα της ήταν ο ιδιαίτερα σεβαστός στη συριανή κοινωνία Γενικός Αρχιερατικός Επίτροπος και πρωθιερέας του Αγίου Νικολάου πατήρ Γρηγόριος Μαραγκός. – Τηνιακός ήταν και ένας νεαρός διάκος, που ήρθε στο Γυμνάσιο μας, για να συμπληρώσει την εκπαίδευση του. Ήταν μεγαλύτερος από εμένα στην ηλικία, αλλά μικρότερος στη γυμνασιακή τάξη. Δεν γνωρίζω ποιοι λόγοι τον εμπόδισαν να ολοκληρώσει την εκπαίδευση του στον τόπο του. Αποφασισμένος να υπηρετήσει την Εκκλησία, έπρεπε να κάνει τη στρατιωτική θητεία του πριν από τη χειροτονία. Η μόρφωση μπορούσε να συμπληρωθεί και αργότερα. Έτσι βρέθηκα μαχητής στον Εμφύλιο πόλεμο. Άκουσα από το περιβάλλον του ότι σε κάποια επιχείρηση του εθνικού στρατού βρέθηκε ξαφνικά μπροστά σε μια νεαρή αντάρτισσα έτοιμη να πετάξει χειροβομβίδα. Εκείνος πρόφτασε και της έπιασε το χέρι. Ασ’τα αυτά, της είπε, και πήγαινε στο χωριό σου. Αν σε πιάσουν οι δικοί μου, θα σε βιάσουν και θα σε σφάξουν. Φαίνεται ότι ο λόγος του είχε αποτέλεσμα. Όταν εκείνος μετά από μέρες, κατέβηκε σ’ ένα ποτάμι της περιοχής, για να πλυθεί, η κοπέλα τον είδε απ’ το χωριό, του φώναξε από μακριά και τον χαιρέτισε φιλικά. Το διακάκι από την Τήνο τελείωσε το Γυμνάσιο στη Σύρα, σπούδασε Θεολογία, έγινε αρχιμανδρίτης, ιεροκήρυκας, ακόμα και δεσπότης στη Σαντορίνη, πάνω απ’ όλα όμως έμεινε ως το τέλος ένας αξιαγάπητος φίλος της Σύρου. Αυτός ήταν ο Παντελεήμων Ρίζος. Τις πρώτες γυμνασιακές τάξεις πέρασε στη Σύρα, προτού η οικογένειά του εγκατασταθεί στην Αθήνα, και ο Μάνος Ελευθερίου, ο αδιαμφισβήτητα μεγαλύτερος συριανός ποιητής όλων των εποχών.

Στο γυμνάσιο της Σύρου μορφώθηκε και ο πρώτος ήρωας του αντιδικτατορικού αγώνα, ο Νικηφόρος Μανδηλαράς. Η μάνα του τον είχε στείλει από τη Νάξο στον αδελφό της, τον λόγιο γιατρό Αντώνιο Σιδερή, σύζυγο της συριανής ποιήτριας Κατίνας Μπάιλα και πατέρα του Νικηφόρου Σιδερή και του Δημήτρη Σιδερή, που επίσης μορφώθηκαν στο συριανό γυμνάσιο και που αργότερα διακρίθηκαν ο πρώτος ως φυσικός επιστήμων και ο δεύτερος ως καθηγητής της Καρδιολογίας. Ο τελευταίος μου είχε πει κάποτε. Στο σπίτι μας, για μας ο Νικηφόρος ήταν ο μεγαλύτερος αδελφός μας.