Το Άγιο Πάθος και ο Κωνταντίνος Παρθένης

Στον 20ο αιώνα πολύ λίγο απασχόλησε, όπως φαίνεται, τους νεοέλληνες ζωγράφους, Tα Πάθη και Η Ανάσταση του Χριστού. Δεν είναι πράγματι συνηθισμένο θέμα, παρά το γεγονός ότι πρόκειται για τη μεγαλύτερη ελληνική γιορτή, που συνδέθηκε μάλιστα και με την Ανάσταση του Γένους. Ο Κωνσταντίνος Παρθένης (1878-1967), βασικός εκπρόσωπος και πρωτοπόρος του Μοντερνισμού για την Ελλάδα, υιοθέτησε βυζαντινούς τύπους σε έργα που ενσωματώνουν τα ευρωπαϊκά ρεύματα του συμβολισμού και του φοβισμού, δημιουργώντας θρησκευτικά έργα-αριστουργήματα προβάλλοντας τον Χριστό και Τα Πάθη Του.

O «Χριστός – Ανθρωπότης (1898-1900)» είναι πρώιμο έργο του καλλιτέχνη και δείχνει τις επιδράσεις της «Βιεννέζικης Απόσχισης» αναπτύσσοντας ένα ιδιότυπο πνεύμα κομψότητας και σπιριτουαλισμού με έντονα διακοσμητικά - συμβολικά στοιχεία. Ο Εσταυρωμένος περιβεβλημένος από ένα εκθαμβωτικά θεικό φως, τείνει εξαντλημένος το βλέμμα του προς τα άνω, προσδοκώντας την εξΥλέωση, για την αποφυγή του πόνου που τον έχει αποκάνει. Ο Παρθένης εξαυλώνει το σώμα του Χριστού μέσα από το φιλτράρισμα και τις τονικές αντιπαραθέσεις του παλλόμενο μπλε, επιφέροντας τη λύτρωση από τον πόνο και συνάμα τη συγκίνηση για τη θυσία.

Ο «Θρήνος» της Παναγιάς, η κατά Παρθένη «Αποκαθήλωση» και η «Ανάσταση» έργα του 1917 είναι αποκαλυπτικά του τεχνοτροπικού εκμοντερνισμού της θρησκευτική ζωγραφικής. Υφολογικά επιρρεασμένος από τον κυβισμό προβάλλουν τη μοναδική ικανότητα που είχε ο ζωγράφος να αποδίδει στους πίνακές του το πνευματικό και γενικά το αιθέριο. Η πνευματικότητα καθίσταται ορατή με το χρώμα, τη λεπτότητα της πινελιάς και τις εξαϋλωμένες φιγούρες. Στο «Θρήνο» με το ιδιαίτερο προσωπικό του ύφος ο μεγάλος Έλληνας ζωγράφος ιστορεί το θρήνο της Παναγίας μετά την αποκαθήλωση του Θεανθρώπου και Υιού της από τον Σταυρό . Με πένθιμα μπλε και μωβ χρώματα και επάλληλες καμπύλες του λοφώδους τοπίου που ξεκινά από το σώμα του νεκρού Χριστού στο κέντρο και παραλληλίζουν τη ράχη της γερμένης Παναγίας και του Αη Γιάννη αριστερά με έντονα τα τυποποιημένα και σχηματοποιημένα στοιχεία της φύσης που επανέρχονται συνεχώς στο έργο του (κυπαρίσσια και δέντρα που ανεμίζουν, θάμνοι, λόφοι) Ένα έργο άκρατης θλίψης, πόνου και κατάνυξης.

Στην «Ανάσταση» το σώμα του Χριστού, που εικονίζεται λίγο δεξιότερα από το μέσο τυλιγμένος με το σάβανο, είναι εξαιρετικά σχηματοποιημένο, και συνδυάζει θερμά και ψυχρά χρώματα, που ανταποκρίνονται και στα χρώματα των άλλων μορφών και του χώρου (κυπαρίσσια, λόφοι). Με δισδιάστατα συνθετικά στοιχεία που προέχονται από την αρχαία ελληνική αγγειογραφία και τη βυζαντική αγιογραφία προσφέρει μια μοναδική ερμηνεία του θέματος, διαχωρίζοντας τη ζωγραφική επιφάνεια (με τις ακτινωτές γραμμές από τον τάφο και τις κάθετες λόγχες των Ρωμαίων στρατιωτών) σε επιμέρους χώρους. «Με την καθετότητα του Χριστού τονίζονται η βεβαιότητα και η ασφάλεια, με την κυρτότητα των φρουρών, η αβεβαιότητα και η ανασφάλεια".
Η «Προσευχή στο Όρος των Ελαιών π.1930» είναι ένα από τα πιο εντυπωσιακά θρησκευτικά έργα του Παρθένη. Χρησιμοποιώντας δραματικό μέσο έκφρασης χωρίς να καταφεύγει σε υπερβολές, ο καλλιτέχνης απεικονίζει τον Χριστό να προσεύχεται στον κήπο των Ελαιών, ενώ ένας άγγελος του προσφέρει ένα δισκοπότηρο που είναι στιγμιαία απρόθυμος να δεχτεί. Ολόκληρο το φόντο συλλαμβάνεται σε σκούρο μπλε ενώ σε ορισμένους τομείς γίνεται εντελώς μαύρο. Προφανώς, το θεϊκό φως που φωτίζει τα δύο στοιχεία στο προσκήνιο για να τους προστατεύει από την απειλητική νύχτα προσδίδει ακόμα πιο σκούρο τόνο στο σκηνικό. Άυλος και χωρίς βάρος, ο υπερμεγέθης άγγελος αιωρείται πάνω από το γονάτισμα του Χριστού, ο οποίος απεικονίζεται σε ανθρώπινες διαστάσεις. Τα γωνιακά περιγράμματα και οι σκληρές ευθείες γραμμές, οι οποίες αντικαθιστούν τους μαλακούς διαγώνιους είναι εμφανή και προδιαγράφουν μια στροφή στην υφολογική ανάπτυξη του Παρθένη, που θα γίνεται ολοένα και πιο εμφανής στο σύνολο της παραγωγής του μετά το 1930.

Ο δάσκαλος της μοντέρνας ζωγραφικής «ζωντανεύει» στο Ίδρυμα Θεοχαράκη με εξήντα και πλέον πολύτιμα έργα της εξελικτικής του πορείας στην έκθεση «Κωνσταντίνος Παρθένης: Τέχνη και Πνεύμα», που επιμελείται ο Ομότιμος Καθηγητής της Ιστορίας της Τέχνης του Πανεπιστημίου Αθηνών, Νίκος Ζίας,