ΠΑΓΙΔΕΣ

Μονόδρομος η παγίδα; Αμετάκλητοι μονόδρομοι ελάχιστοι υπάρχουν, π.χ. Χρόνος και Θάνατος. Οι παγίδες είναι συχνά ελκυστικές. Όχι μόνο δεν μπορείς να βγεις μιας και μπήκες, αλλά και σε προσκαλούν. Φάκα για ποντίκια, δόλωμα για ψάρια.

Παγίδες είναι και οι φαύλοι κύκλοι. Ένα ερέθισμα προκαλεί ανταπόκριση που ενισχύει το ερέθισμα, ενισχύοντας έτσι την ανταπόκριση. Σοβαρή κοινωνική παγίδα είναι η φαρμακοεξάρτηση και ποικίλες έξεις, π.χ. τζόγος. Υπάρχουν φυσιολογικοί ταλαντωτές, που μας επιβάλλον επαναληπτικές δραστηριότητες. Δίψα, πείνα, έπειξη, ερωτικός ίμερος κλπ. Η ταλάντωσή τους περιλαμβάνει συγκεκριμένες φάσεις: Θέλω να… (κάνω κάτι)· σωματική φάση (το κάνω)· θέλω να μην…(το κάνω) · δεν θέλω να…(το κάνω)· και πάλι εξαρχής, θέλω να… Το «δεν θέλω να» διαφέρει από το «θέλω να μη» κατά το ότι στο πρώτο δεν ξεκινώ τη σωματική φάση αυτόματα, αλλά μόνο αν παρουσιασθεί κατάλληλο ερέθισμα. Αντίθετα, στο «θέλω να μη», ένα ερέθισμα δεν με κινητοποιεί. Μόλις έχω παραφάει, ακόμη και ο πιο νόστιμος μεζές μου προξενεί αηδία. Η σωματική φάση είναι συνήθως ευχάριστη.

Από παρόμοιες φάσεις περνούν ο εθισμός σε ουσίες ή έξεις. Στις φυσιολογικές ταλαντώσεις η σωματική φάση έχει θετικές συνέπειες στο άτομο ή στο είδος. Στις παθολογικές εξαρτήσεις είτε οι συνέπειες είναι συνήθως βλαπτικές. Ο ηρωινομανής παίρνοντας τη δόση του ανακουφίζεται από τη δίψα για την ουσία, αλλά η λήψη της βλάπτει τον οργανισμό. Ο μηχανισμός των παθολογικών ταλαντώσεων έχει φυσιολογική βάση. Η μετάδοση φυσιολογικών μηνυμάτων γίνεται με ηλεκτρικά κύματα κατά μήκος των νεύρων. Από το ένα κύτταρο στο άλλο όμως τα μηνύματα μεταδίδονται με χημικούς νευροδιαβιβαστές, σαν τις ενδορφίνες που εμποδίζουν τη μεταβίβαση του πόνου. Στην υπερένταση (στρες), πιο σημαντικό από τον πόνο είναι να παλέψει ένα ζώο δυνατά ή να τρέξει γρήγορα, οπότε υπερεκκρίνονται ενδορφίνες.

Υπάρχουν ουσίες που μοιάζουν με ενδορφίνες, (μορφίνη, ηρωίνη κλπ). Η λήψη τους μειώνει κάθε πόνο και είναι πολύτιμες για την αντιμετώπιση νοσηρών πόνων. Μειώνει όμως και την έκκριση ενδορφινών. Έτσι, όταν παρέλθει η δράση τους, ο οργανισμός έχει ένδεια ενδορφινών και επομένως αυξημένη αίσθηση του πόνου. Κανονικά, λήγουν οι αιτίες του πόνου και η ανάγκη για αναλγητικά. Αν όμως ληφθούν πολλές φορές, μειώνονται πολύ οι ενδορφίνες και το άτομο νοιώθει αβάστακτους πόνους έπειτα, ακόμη και αναίτια. Για να μην πονάει, υποχρεώνεται να πάρει ξανά την ουσία. Είναι πια εξαρτημένος. Χάνει την ελευθερία του. Εμφανίζει βαριές αυτοκαταστροφικές και αντικοινωνικές συμπεριφορές είτε ως άμεση συνέπεια της δράσης των ουσιών είτε ως αποτέλεσμα της προσπάθειάς του να ικανοποιήσει την τεχνητή ανάγκη του.

Πώς αντιμετωπίζονται τέτοιες καταστάσεις; Ενημέρωση, είναι απαραίτητη, αλλά δεν αρκεί. Τα κίνητρα για πρώτη δοκιμή είναι ισχυρά, π.χ. επιθυμία για χειραφέτηση από κάθε εξουσία. Στην αρχή είναι ευχάριστη η εμπειρία, και ο νέος θέλει να την επαναλάβει. Αργότερα είναι τόσο δυσάρεστη η αποχή, που το άτομο συνεχίζει για να απαλλαγεί από τα συμπτώματα της στέρησης. Καταστολή είναι άλλο μέτρο. Είναι απαραίτητη, αλλά, από μόνη της σπάνια αρκεί, καθώς η παραγωγή και εμπορία των ουσιών είναι τόσο επικερδής, που γίνεται αδύνατη η εφαρμογή αποτελεσματικής καταστολής. Στην Ελλάδα καλλιεργούμε νόμιμα καπνά και χιλιάδες οικογένειες ζουν από αυτά. Παραδόξως, η καταστολή μπορεί να αυξάνει την εγκληματικότητα (π.χ. ποτοαπαγόρευση στην Αμερική). Η νομιμοποίηση, με ή χωρίς χρήση υποκαταστάτων, μειώνει τη συνοδό εγκληματικότητα και νοσηρότητα (π.χ. ηπατίτιδα, AIDS για τα ενέσιμα), όχι όμως τη χρήση. Σημαντική φορολόγηση θα μπορούσε να μειώσει τη χρήση, ιδίως, υποθέτω, αν ο φόρος πήγαινε στο Υπουργείο Υγείας. Η πιο λογική αντιμετώπιση κατευθύνεται κατά των αιτίων της χρήσης, όπως είναι η οικονομική ή άλλη ανισότητα. Η προσωπική ψυχοθεραπεία και η οργάνωση ομαδικών αθλοπαιδιών (π.χ. ποδόσφαιρο) μπορεί να έχουν ευεργετικά αποτελέσματα αφενός λόγω επίδρασης της ομάδας πάνω στο κάθε άτομο και αφετέρου διότι η σωματική υπερένταση προάγει την παραγωγή ενδορφινών. Χωρίς πλήρη αποχή, πάντως, έξοδος από την παγίδα δεν υπάρχει, αλλά είναι αφάνταστα επώδυνη.

Ένα ηθικό πρόβλημα είναι τούτο: Δικαιούται η κοινωνία να απαγορεύει την πρόσβαση σε μια παγίδα σαν των ναρκωτικών, αφού έτσι περιορίζει την ελεύθερη βούληση των ατόμων; Η εξάρτηση που δημιουργούν τα ναρκωτικά και ποικίλες έξεις περιορίζει δραστικά την ελευθερία του χρήστη. Ο σκοπός προάγει, δεν μειώνει, την ελευθερία του ατόμου, μόνον εφόσον έχει διαμορφωθεί από την ελεύθερη βούλησή του, αλλιώς είναι εξορισμού δουλεία. Η απαγόρευση από την κοινωνία της πρόσβασης σε εξαρτησιογόνες ουσίες και πράξεις προστατεύει από τη δουλεία της εξάρτησης. Όμως, όντως, περιορίζει την ελεύθερη βούληση του υποψήφιου χρήστη, να παγιδευθεί. Η κοινωνία διαθέτει ένα όπλο για να ενισχύσει την ελεύθερη βούληση: την παιδεία, προστατεύοντας παράλληλα από την πλύση εγκεφάλου. Αυτό, ωστόσο, προϋποθέτει ότι η κοινωνική παιδεία δεν είναι νοθευμένη από πλύσεις εγκεφάλου που οδηγούν σε προκαταλήψεις-παγίδες, όπως είναι ο ρατσισμός-ξενοφοβία, η πατριδοκαπηλία κλπ.

Εθισμοί με εξαρτήσεις υπάρχουν και σε κοινωνικο-πολιτικό επίπεδο. Όταν η κοινωνία βρεθεί σε έκτακτη ανάγκη ή σκοπεύει να δημιουργήσει κάτι καινούργιο, χρειάζεται κεφάλαιο. Όπως και να το αποκτήσει, υποθηκεύει το μέλλον της. Εκδίδει νόμισμα, που θα αποπληρωθεί καθώς ακριβαίνουν αγαθά και υπηρεσίες ή δανείζεται και θα πρέπει να επιστρέψει το δάνειο η επόμενη γενιά. Τέτοιες περίοδοι υπήρξαν πολλές στην πρόσφατη ιστορία μας. Η γέφυρα Ρίου-Αντιρίου, το μετρό της Αθήνας, το αεροδρόμιο Ελ. Βενιζέλος, εθνικές οδοί και άλλα μεγαλεπήβολα έργα δημιουργήθηκαν με δάνεια, χωρίς μάλιστα να αυξηθεί ουσιαστικά το δημόσιο χρέος. Τα έργα απέδιδαν για την αποπληρωμή του δανείου. Ωστόσο, δάνεια μπορεί να λαμβάνονται, όπως και οι ηδονιστικές ουσίες, χωρίς να υπάρχει ανάγκη, μόνο για πιο ευχάριστη, καταναλωτική ζωή. Καθώς ο καταναλωτισμός δεν είναι ανταποδοτικός, έρχεται η ώρα του λογαριασμού. Επόμενο δάνειο συνάπτεται για την αποπληρωμή του δανείου. Το χρέος αυξάνεται. Φαύλος κύκλος. Παγίδα. Αρχικά δανείζεται η κοινωνία για να ζει πιο ευχάριστα, στη συνέχεια διότι χωρίς το δάνειο υποφέρει. Η έξοδος από την παγίδα απαιτεί αποφυγή παραπέρα δανεισμού. Αυτό όμως είναι αφάνταστα επώδυνο. Σημαίνει επενδύσεις με ασήμαντα κέρδη, εργασία με υποτυπώδεις μισθούς, κατακρήμνιση συντάξεων, περικοπές στην υγεία και στην πρόνοια, αύξηση νοσηρότητας και θνησιμότητας, αύξηση αυτοκτονιών, θυσίες του λαού, αλλά και, προπάντων, των κρατούντων, οικονομικών και πολιτικών, ακόμη και πνευματικές θυσίες με αλλαγή νοοτροπιών και εγκατάλειψη εδραιωμένων παραδόσεων. Παράλληλα απαιτείται από ιθύνοντες αυστηρό πρόγραμμα ανασυγκρότησης. Χωρίς τέτοιες θυσίες και χωρίς πρόγραμμα, έξοδος από την παγίδα δεν υπάρχει. Οι θυσίες μας επιβάλλονται έξωθεν. Το πρόγραμμα όμως είναι δική μας ευθύνη.