Το κόστος της Δημοκρατίας

Ο Αριστοτέλης διακρίνει τα πολιτεύματα σε μοναρχίες, ολιγαρχίες και δημοκρατίες. Στις δημοκρατίες οι άρχοντες επιλέγονται με κλήρωση, στις ολιγαρχίες με εκλογή. Δημοκρατίες υπήρξαν μόνο στον Ελληνικό χώρο. Άκμασαν, παράκμασαν και εξέλιπαν βαθμιαία με κομβικό σημείο τη Χαιρώνεια (338 π.Χ). Κάποιας μορφής δημοκρατία έχει επιβιώσει στην Ελβετία. Οι πιο σημαντικές ολιγαρχίες ήταν η Ρωμαϊκή res publica που από τον Ιούλιο Καίσαρα στράφηκε στη μοναρχία για αιώνες και επανεμφανίστηκε με το Διαφωτισμό, τον Αγγλικό κοινοβουλευτισμό, την Αμερικανική, Γαλλική (république française) και Σοβιετική (Респу́блик) Επανάσταση. Για μακρές περιόδους επικράτησε η μοναρχία ως βασιλεία ή τυραννία/δικτατορία. Σήμερα επικρατεί κυρίως η ρεπούμπλικα, που στην Ελλάδα έχει ονομασθεί καταχρηστικά «δημοκρατία» (σύγχυση). Η μοναρχία επιβιώνει επιτυχημένα σε ελάχιστες χώρες (π.χ. Ηνωμένο Βασίλειο). Η Σοβιετική Ρεπούμπλικα κατέρρευσε. Η επικρατούσα ολιγαρχική ρεπούμπλικα μοιάζει να οδηγεί σε παγκοσμιοποιημένο αδιέξοδο. Διεθνώς συζητείται πια όλο και εντονότερα η δημοκρατία, με το (περιττό) επίθετο άμεση. Επανειλημμένα έχω υποστηρίξει την επιστροφή στην (Ελληνική) δημοκρατία. Δεν έχω θίξει όμως το κόστος της – κι αυτό μετράει. Με βάση την Αθηναίων Πολιτεία του Αριστοτέλη (μετάφραση Κόντου), θα επιχειρήσω να το συζητήσω. Βέβαια ούτε ιστορικός είμαι ούτε πολιτικός ούτε οικονομολόγος. Απαιτούνται απαντήσεις σε ερωτήσεις που αρχίζουν από τη λέξη «Πόσο;». Ωστόσο, ακόμη κι εγώ ο αδαής, όπως κάθε άρχοντας και αρχόμενος στη δημοκρατία, μπορώ να εκτιμήσω (με πιθανότητα σφάλματος) τι αξίζει περισσότερο, τούτο ή εκείνο;

Το κόστος των εκλογών στη ρεπούμπλικα είναι τεράστιο, όχι μόνο άμεσα, λόγω διαδικασίας, άλλα και έμμεσα, αναστέλλοντας για μήνες τις οικονομικές πρωτοβουλίες. Αντίθετα, η κλήρωση από το σύνολο των πολιτών είναι πρακτικά ανέξοδη. Η λειτουργία της εγκαταστημένης δημοκρατίας όμως είναι δαπανηρή. Στην κλασική Αθήνα, με κατοίκους της Αττικής ως 300 000, οι πολίτες ήταν 30 000. Κάθε φορά που μειώνονταν, γίνονταν Αθηναίοι κάποιοι μέτοικοι. Όταν περίσσευαν, μειώνονταν οι πολίτες, π.χ. θεωρώντας πολίτη μόνον όποιον γεννιόταν από γονείς και τους δύο Αθηναίους. Με την κλήρωση η πλειονότητα των Αθηναίων (περί τις 20 000) κατείχαν διαρκώς μια κληρωμένη θέση εξουσίας. Για τα σημερινά δεδομένα, αν είχαμε κληρωτούς βουλευτές και διοικητικά συμβούλια περιφερειών, δήμων, συνδικαλιστικών και επαγγελματικών οργανώσεων, δικαστών, οι απασχολούμενοι στην εξουσία θα ήταν πάμπολλοι. Αυτοί όλοι, όσο άρχουν, πρέπει να μισθοδοτούνται από την πολιτεία. Τα έξοδα τα αντιμετώπιζαν οι Αθηναίοι διττά. Αφενός με το ασήμι που έβγαζαν από το Λαύριο και έκοβαν νόμισμα και αφετέρου φορολογώντας τους συμμάχους για να διατηρούν στόλο τάχα εναντίον των Περσών. Στην πραγματικότητα, για να αναγκάζουν τους συμμάχους να πληρώνουν τους φόρους. Βρήκαν αντιμέτωπους τους Λακεδαιμονίους που πολεμούσαν τάχα για να ελευθερώσουν τις πόλεις από τους Αθηναίους, στην πραγματικότητα για να εξασθενήσουν τους Αθηναίους, αυξάνοντας όμως έτσι το βαρβαρικό κίνδυνο. Σήμερα ασήμι δεν έχομε, έχομε όμως χαρτί και πλαστικά, μπορούμε να κόψουμε νόμισμα. Συμμάχους για να τους ηγεμονεύουμε και τους φορολογούμε (ή απομυζούμε) δεν έχομε. Τους έχουν οι μεγάλες δυνάμεις που πολύ έξυπνα τους ηγεμονεύουν (και μας μαζί).

Πώς αντιμετωπίζεται το κόστος για τη μισθοδοσία των πολυπληθών κληρωτών αρχόντων σήμερα; Ένας τρόπος είναι με δραστική μείωση των περιττών πια δημοσίων υπαλλήλων. Για να δοθεί μια άδεια (π.χ. οικοδόμησης), απαιτούνται >20 υπογραφές, σημαντική καθυστέρηση και διαφθορά με «δώρα» κάτω από το τραπέζι. Μέρος του έργου τους θα το εκτελούν οι κληρωτοί άρχοντες. Ο έλεγχος μπορεί να αντικατασταθεί με μηχανογράφηση, δραστική μείωση του χρόνου, χωρίς διαφθορά. Το κόστος τέτοιας μετατροπής (γι΄ αυτό δεν προχωρεί) είναι ο αριθμός ανέργων υπαλλήλων που θα πλεονάσουν. Ο καθένας μπορεί τώρα να αποφανθεί τι τελικά είναι πιο συμφέρον για το σύνολο, συνυπολογίζοντας και ό,τι δεν μπορεί να κοστολογηθεί εύκολα όπως η διαφθορά και, προπάντων, ο εθισμός στη διαφθορά. Κι οι απολυμένοι τι θα κάνουν; Υπάρχουν δύο απαντήσεις. Θα πρέπει να ασχοληθούν με περισσότερο παραγωγική εργασία αφενός και με συμμετοχή στην άσκηση της εξουσίας, αποκτώντας πολιτική παιδεία και ωριμότητα, αφετέρου. Άλλος τρόπος εξοικονόμησης είναι ασφαλώς η εκτεταμένη χρήση τηλεδιάσκεψης, που απαλλάσσει από τα εκτός έδρας κόστη.

Κανένας δεν μαθαίνει να κολυμπά αν δεν πέσει στη θάλασσα. Είναι επικίνδυνο ώσπου να μάθει κολύμπι. Κανένας δεν μαθαίνει να άρχει στο σύνολο, αν δεν βρεθεί στη θέση να παίρνει αντίστοιχες αποφάσεις. Επικίνδυνο. Η απόφαση από ένα σύνολο όμως μειώνει σημαντικά τους κινδύνους. Οι καλά εκπαιδευμένοι σήμερα είναι εξειδικευμένοι, δηλαδή αδαείς σε θέματα έξω από την ειδικότητά τους τόσο, όσο και οι ανεκπαίδευτοι. Όπου χρειάζεται εξειδικευμένη υπηρεσία οι κληρωτοί ή το σύνολο μπορούν να επιλέγουν επαΐοντες απροκατάληπτα. Επιλέγουν μεταξύ αποδεδειγμένα επαϊόντων και όχι μεταξύ προεπιλεγμένων εκλεκτών των κομμάτων. Τόσο καλά, όσο επιλέγουν σήμερα βουλευτές ή, ως ένορκοι, αποφασίζουν για ενοχή ή αθωότητα. Ο ικανός «άρχοντας» είναι ικανός σε οποιοδήποτε πόστο εξουσίας. Μερικοί υπουργοί είναι επιτυχημένοι οποιοδήποτε χαρτοφυλάκιο κι αν έχουν, πολλοί όμως σφάλλουν όπου κι αν τύχουν.

Η αποτελεσματικότητα της σημερινής παγκόσμιας οικονομικής ολιγαρχίας είναι ανυπέρβλητη. Όπως ήταν η ναζιστική Γερμανία. Η ανταγωνιστική (χαμηλού κόστους) παραγωγικότητα αντιμετωπίζει ικανοποιητικά τις διατροφικές ανάγκες του υπερπληθυσμού. Σπανίζει πια ο μαζικός λιμός παντού. Μακροπρόθεσμα όμως, το κόστος είναι ασύλληπτο. Η ανθρωπότητα σώζεται από το λιμό, αλλά κινδυνεύει από την άθροιση των αποβλήτων. Η ολιγαρχική παραγωγικότητα αυξάνει την ανισότητα που οδηγεί μοιραία στη βία, με ανεξέλεγκτη καταστροφή όποιου εποικοδομητικού στοιχείου έχει δημιουργήσει η ρεπούμπλικα. Η αντιμετώπιση της βίας με αστυνομικά ή στρατιωτικά μέσα, αυξάνει τη βία («η βία γεννά βία»). Τι κάνομε λοιπόν; Τι επιδιώκομε; Ποιο μπορεί να είναι το όραμά μας (κι όποιον το πλησιάζει αυτόν να στηρίξουμε);

Ο Αριστοτέλης πρότεινε το μέσο, που βρίσκεται μεταξύ των άκρων. Η αρετή του θάρρους βρίσκεται μεταξύ δειλίας και θράσους – όχι αναγκαστικά ακριβώς στη μέση. Ο κόσμος όμως βρίσκεται σε δυναμική κίνηση. «ΤΑ ΠΑΝΤΑ ΡΕΙ» και «ΟΥΚ ΑΝ ΔΙΣ ΤΟΝ ΑΥΤΟΝ ΠΟΤΑΜΟΝ ΕΜΒΑΙΗΣ» (Δημόκριτος). Και ο Hegel ιδεαλιστικά, με το Marx υλιστικά, έδειξαν την ελίκωση της μεταβολής, που ο Van der Pol μελέτησε τους νόμους της στα πλαίσια της ταλάντωσης. Η ταλάντωση επιτρέπει διαρκή διακύμανση μέσα στα όρια των άκρων του Αριστοτέλη.

Με τα σημερινά δεδομένα, μου φαίνεται πως υπάρχει ανάγκη να επανέλθουμε στην παραδοσιακή οικονομική ταλάντωση με εναλλαγή νηστείας (λιτότητας) με θυσία (κατανάλωση). Τέτοια ταλάντωση μπορεί να επιτευχθεί με προγραμματισμό που δεν σχεδιάζεται από την ολιγαρχική μονομέρεια του διεφθαρμένου κομματισμού. Η δημοκρατία, βασικά με κλήρωση αρχόντων, φαίνεται σήμερα πιο απαραίτητη παρά ποτέ. Αξίζει το κόστος της.