Πως Παιδευόμαστε

Το βρέφος γεννιέται με φυσικά αντανακλαστικά και με την ικανότητα να σχηματίζει εξαρτημένα αντανακλαστικά. Αγγίζει τυχαία ένα αγκάθι, τρυπιέται, τραβιέται (φυσικό αντανακλαστικό). Αν αυτό επαναληφθεί μερικές φορές, σχηματίζει εξαρτημένο αντανακλαστικό: Η απλή θέα ενός αγκαθιού το συγκρατεί μακριά του. Τα παθήματα μαθήματα. Αυτός είναι ο αβίαστος τρόπος για να «μαθαίνουν» τα ζώα: συνηθίζουν. Ο άνθρωπος έχει προνόμια. Σχηματίζει και δευτεροβάθμια εξαρτημένα αντανακλαστικά συνδυάζοντας ερεθίσματα με προκατασκευασμένα εξαρτημένα αντανακλαστικά. Αρκεί να ακούσει τη λέξη «αγκάθι» (ή «τζιζ») για να κρατηθεί το βρέφος μακριά από το επικίνδυνο αντικείμενο. Αποκτούμε έτσι Λόγο. Και η κοινωνία επιβάλλει «μάθηση» στα μέλη της, ιδίως στα παιδιά. Τελικά μαθαίνομε αντιμετωπίζοντας τις προκλήσεις του περιβάλλοντος.

Τα πρωτοβάθμια αντανακλαστικά είναι προφανώς πιο καλά εδραιωμένα μέσα μας από τα δευτεροβάθμια. Τα δευτεροβάθμια όμως μπορούν να ισχύσουν εκεί που δεν φθάνουν τα πρωτοβάθμια. Μπορεί ο παιδαγωγός μας (γονιός, δάσκαλος ή άλλος) να μας τιμωρεί όταν κάνουμε μια αταξία. Η παράσταση του πόνου της τιμωρίας έπειτα εμφανίζεται αντανακλαστικά, με ερέθισμα την παράσταση μέσα μας της αταξίας, και δρα αποτρεπτικά. Όμως, αν δεν μας παρατηρεί ο παιδαγωγός κάθε φορά που κάνομε αταξία, τιμωρία δεν ακολουθεί. Έτσι, το αποτρεπτικό αντανακλαστικό που σχηματίζεται είναι αρκετά ασταθές. Από την άλλη, η αυτόματη «τιμωρία»/μάθηση με το σχηματισμό πρωτοβάθμιου αντανακλαστικού απαιτεί να είναι άμεση η σύνδεση των ερεθισμάτων που συνδέονται μεταξύ τους. Ένα ρυάκι έχει μέσα του μικροοργανισμούς, όπως του τυφοειδή πυρετού. Ξεδιψάζομε πίνοντας, αλλά η φυσική τιμωρία, ο τυφοειδής πυρετός, θα εμφανισθεί μετά 15 ημέρες. Έτσι κανένα ζώο δεν «μαθαίνει» αυτόματα να μην πίνει από επιφανειακά ύδατα.

Το προνόμιο να σχηματίζουμε δευτεροβάθμια εξαρτημένα αντανακλαστικά, να αποκτούμε Λόγο, μιλώντας ο ένας με τον άλλο στην ίδια ομόγλωσση κοινωνία, είναι τεράστιο. Επιτρέπει όμως στην κοινωνία να μας χειραγωγεί. Ενώ εμείς δημιουργούμε την κοινωνία, αυτή εξελίσσεται πάνω από εμάς. Η συμπεριφορά της δεν εξαρτάται μόνο από τη συμπεριφορά των μελών της, αλλά και από τη δομή της. Επηρεάζεται από πλήθος παραγόντων, όπως η αντιπαράθεσή της με άλλες κοινωνίες. Επίσης ο καθένας μας έχει πλήθος άλλων δραστηριοτήτων που μπορεί να έρχονται σε αντίθεση με τα συμφέροντα της κοινωνίας όλων μας. Τα ηθικά διλήμματα υπάρχουν. Συχνά ακούμε την κυνική ρήση ότι οι λαοί έχουν τους ηγέτες που τους αξίζουν. Ως ένα βαθμό αυτό ισχύει, αλλά όχι πλήρως. Αυτή τη στιγμή π.χ. στην Ελλάδα έχομε μια κυβέρνηση που την ψήφισε μια μειοψηφία, μόλις 19% των πολιτών, αφού σχεδόν 45% των πολιτών απέσχαν από τις εκλογές και το κόμμα που πλειοψήφησε πήρε σχεδόν 35% των ψήφων. Βέβαια ευθυνόμαστε για το σύστημα δημοκρατίας που έχομε και επιτρέπει τέτοια αντιδημοκρατική κατάσταση. Αυτό όμως μας έχει επιβληθεί έμμεσα από ξένους παράγοντες, από ένα παρελθόν εμφύλιου πολέμου, δικτατορίας κλπ. Και γι΄ αυτά, με τη σειρά τους έχομε βαριά ευθύνη, αλλά η επίδραση ξένων παραγόντων στην επιβολή τους ήταν ισχυρή και, προπάντων, μακροχρόνια σταθερή. Αυτό το σύστημα μας έχει εκπαιδεύσει έτσι που ούτε περνάει από το νου μας ένα διαφορετικό, σαν της αρχαιοελληνικής δημοκρατίας για παράδειγμα. Κι αν κάποιος μας το υποδείξει, βρίσκομε ποικίλες δικαιολογίες για να το βγάλουμε από τη συζήτηση: Τότε ήταν κράτος-πόλη, ενώ τώρα κράτος-έθνος. Τότε υπήρχαν δούλοι, τώρα όχι. Τότε οι πολίτες ήταν ώριμοι, εμείς δεν είμαστε. Όλες αυτές οι δικαιολογίες δεν αίρουν τις βασικές αρχές της δημοκρατίας που ίσχυε τότε. Οι αρχές έχουν την ιδιότητα να ισχύουν και έξω από τις συνθήκες που τις δημιούργησαν.

Όπως το άτομο ωριμάζει στη βάση πρωτοβάθμιων και δευτεροβάθμιων εξαρτημένων αντανακλαστικών, έτσι ωριμάζει και ο λαός. Αν έπαθε, αποκτά τη συνήθεια («έμαθε») να αποφεύγει την παραβίαση των κανόνων που του επιβάλλουν άλλοι, ισχυρότεροι, λαοί. Δευτεροβάθμια μάθηση. Η επιβολή αυτή είναι τόσο έμμεση και καθημερινή που δεν τη συνειδητοποιούμε. Μόλις όμως πάψει η επιτήρηση, είμαστε έτοιμοι να την αποτινάξουμε.

Βρέθηκα σε μια δεξίωση Ελληνοαμερικανού φίλου που εόρταζε την Αμερικανική Ανεξαρτησία. Δυο άγνωστοι κύριοι συζητούσαν. «Δεν καταλαβαίνω γιατί όλος ο κόσμος γιορτάζει το τέλος του πολέμου, ενώ εμείς την αρχή του» λέει ο ένας για την 28η Οκτωβρίου. Μούρθε και παρενέβηκα: «Ίσως σε μας να μην έχει τελειώσει ακόμη ο Παγκόσμιος Πόλεμος.» «Τι εννοείτε;» «Την Άνοιξη του 1941 δεν υπήρχε ούτε ένας ξένος ένοπλος στην Ελλάδα. Από τότε κι ύστερα είχαμε Ιταλούς, Γερμανούς, Βουλγάρους, Άγγλους, Αμερικανούς. Οι τελευταίοι ακόμη υπάρχουν. Και μη μου πείτε πως οι βάσεις τους υπάρχουν με την άδεια της κυβέρνησής μας, διότι με την ίδια δικαιολογία, άδεια της κυβέρνησής τους, διατηρούσε η Σοβιετική Ένωση βάσεις στις τότε δορυφόρες χώρες». Ο οικοδεσπότης μας πλησίασε και μας σύστησε. Ο συνομιλητής μου ήταν υψηλόβαθμο στέλεχος της Αμερικανικής πρεσβείας! Ευγενέστατος, δεν με ξαπόστειλε. Το θεωρούμε αυτονόητο να υπάρχουν ξένες δυνάμεις στη χώρα μας. Δεν μιλώ για το ΝΑΤΟ, στο οποίο συμμετέχομε για τη λήψη αποφάσεων. Κι οι ξένες δυνάμεις είναι έτοιμες να παρέμβουν (ή έτσι νομίζομε), αν κάνουμε «αταξίες» πέρα από κάποια όρια, όπως να εφαρμόσουμε δημοκρατία στον τόπο μας.

Και οδηγούμαστε στη μοιρολατρία. Η συνετή στάση του Κοραή και του Καποδίστρια που θεωρούσαν ότι πρέπει πρώτα να ωριμάσει ο λαός και μετά να επαναστατήσει, εμπεριείχε θεμελιώδες λάθος. Κανένας καταπιεστής δεν επιτρέπει στον καταπιεζόμενο να ωριμάσει. Εξουσιάζει με δύο τρόπους: με την αυτονόητη άμεση βία· και προσφέροντάς του άοκνη ικανοποίηση επιθυμιών (λαϊκισμός, «άρτος και θεάματα») ώστε να μην ωριμάσει. Ο ιατρός, ο δικηγόρος, ο μηχανικός κλπ, με υψηλή εκπαίδευση ο καθένας στον τομέα του, δεν μπορούν να διακρίνουν το ψέμα από την αλήθεια καλύτερα από τον ψαρά, το γεωργό, τον οικοδόμο. Οι μαθητές του Χριστού ήταν ψαράδες, όχι Γραμματείς. Ο Παπαφλέσας κι οι αγράμματοι Κολοκοτρώνης, Καραϊσκάκης κλπ αποδείχθηκαν πιο σωστοί από τους σοφούς της εποχής τους. Ο κίνδυνος είναι βέβαια να παρασυρθούν οι παράτολμοι σε πράξεις ανατρεπτικές, χωρίς να έχουν σκεφθεί ποια θα είναι η διάδοχη κατάσταση. «Να φύγουν οι καταπιεστές και βλέπομε!» Λάθος, βέβαια. Ο ρόλος των συνετών σοφών είναι να διαμορφώσουν το όραμα της μελλοντικής κοινωνίας, όχι να αποθαρρύνουν τη ρήξη, αν είναι αναγκαία. Στην Ελλάδα της Επανάστασης υπήρξαν κάποιοι. Ήταν ο Ρήγας Φεραίος, οι Φιλικοί, ο Αλέξανδρος Υψηλάντης. Ο πρώτος έπεσε θύμα προδοσίας. Ο Υψηλάντης υπολόγισε λανθασμένα στη βοήθεια των Ρώσων. Οι Φιλικοί, έστω και ηττημένοι, ήταν που έφεραν το αποτέλεσμα. Οι διανοητές εξοντώνονται. Η διανόησή τους όμως μένει.