Αδιέξοδο και Αυτογνωσία των Σοφών

Ο φίλος Δ.Γ.Σουλιώτης παρουσίασε πρόσφατα ένα βιβλίο του με τίτλο: «Ελληνικό Αδιέξοδο και Αυτογνωσία». Είναι μια συλλογή άρθρων που έχει δημοσιεύσει τα τελευταία χρόνια αναλύοντας την τρέχουσα επικαιρότητα με βάση την ψυχολογία των Ελλήνων. Αξιόλογο και ευανάγνωστο το βιβλίο. Είναι το είδος που εκτιμώ, καθώς προσφέρει άφθονα ερεθίσματα για σκέψη. Συμφωνώ γενικά με την ανάλυση που κάνει και συνιστώ το βιβλίο. Θα προσπαθήσω όμως εδώ να συνεχίσω τη σκέψη του.

Στηρίζεται η συλλογιστική του συγγραφέα σε πολλούς σοφούς, με κυριότερους τον Κορνήλιο, το Στέλιο, το Χρήστο και το Ματθαίο. Οι σοφοί έχουν διαφορές μεταξύ τους, αλλά και συμπίπτουν κάπου. Ο Καστοριάδης τονίζει την τριπλή προέλευση της παράδοσής μας, από τους αρχαίους Έλληνες, το Βυζάντιο και τη λαϊκή κουλτούρα, όπως δημιουργήθηκε τους τελευταίους αιώνες του Βυζαντίου και στην Τουρκοκρατία, καθώς και την ψυχοπαθολογική σχέση μας με το δυτικοευρωπαϊκό πολιτισμό. Στηριζόμενος στο ότι τα χαρακτηριστικά του Έλληνα είναι κοινά και στους επτανήσιους που δεν υποστήκανε την Τουρκοκρατία, συμπεραίνει ο Ράμφος ότι, ελλείψει δικού μας Εγώ, περιμένομε την επιβεβαίωση από τους άλλους, για να καμαρώσουμε για λογαριασμό μας. Ο Γιανναράς αποκρούει τη σκέψη ότι η λύση στο ελληνικό πρόβλημα προέρχεται εκ Δυσμών και προτείνει ως λύση στο αδιέξοδό μας τον έρωτα της σχέσης. Τον Ελληνισμό δεν πρέπει να τον βλέπουμε με τα μάτια της Δύσης, με τα μάτια των φιλελλήνων, διότι ο Ελληνισμός δεν είναι ούτε εθνικότητα ούτε ιδεολογία, αλλά «τρόπος». Πρέπει να επιστρέψουμε στις μικρές κοινότητες, όπως στην Ελβετία και τη Φινλανδία, διδασκόμενοι ως τρόπο τα αρχαία Ελληνικά από το δημοτικό σχολείο. Ο Γιωσαφάτ, τέλος, κάνει ψυχανάλυση στην Ελληνική στάση και στην επίδραση που υφίσταται καθένας από την παιδική του ηλικία.

Και οι 4 σοφοί και άλλοι, αλλά και ο συγγραφέας του βιβλίου, συμπίπτουν σε τούτο. Διαπιστώνουν με ισχυρά επιχειρήματα ότι οι Έλληνες είμαστε ανώριμοι, χωρίς αυτογνωσία. Αυτή είναι η αιτία των σημερινών δεινών μας. Εκεί όλοι σταματούν. Στην παράδοσή μας όμως έχομε μεγάλους σοφούς. Ο μέγιστος, πριν από 2000 χρόνια λέει: «ΟΥ ΠΑΣ Ο ΛΕΓΩΝ ΜΟΙ ΚΥΡΙΕ ΚΥΡΙΕ, ΕΙΣΕΛΕΥΣΕΤΑΙ ΕΙΣ ΤΗΝ ΒΑΣΙΛΕΙΑΝ ΤΩΝ ΟΥΡΑΝΩΝ, ΑΛΛ’ Ο ΠΟΙΩΝ ΤΟ ΘΕΛΗΜΑ ΤΟΥ ΠΑΤΡΟΣ ΜΟΥ ΤΟΥ ΕΝ ΟΥΡΑΝΟΙΣ.» (Ματθαίος). Επομένως, η πράξη είναι που μετράει. Με πράξη θα βγούμε από το αδιέξοδο. Και οι 4 σύγχρονοι σοφοί συμπίπτουν στο ότι δεν προχωρούν στο «Τι να κάνουμε;», όπως προχώρησε ένας μεγάλος ηγέτης του περασμένου αιώνα, ο Ле́нин.

Έχω επανειλημμένα τονίσει ότι το Εγώ μας, η ύπαρξή μας, έχει τρεις υποστάσεις: το φυσικό, το νοητό και το κοινωνικό Εγώ. Αντίστοιχα μπορούμε να κατατάξουμε τους ανθρώπους ανάλογα με το ποια από τις τρεις υποστάσεις επικρατεί στη συμπεριφορά και, εικάζομε, την ψυχοσύνθεσή τους (Ανθρώπινοι χαρακτήρες, dimitrissideris.wordpress.com). Όταν επικρατεί το αισθητό Εγώ προβάλλει ο Εγωιστής. Ο Αλτρουϊσμός επικρατεί στον τύπο του κοινωνικού Εγώ, που εκτιμά τον εαυτό του με τα μάτια των άλλων. Τέλος, εκείνος στον οποίον επικρατεί το νοητό Εγώ, ο Ιδεαλιστής, έχει την κατεξοχήν δική του προσωπικότητα και επικρατεί μεταξύ όσων είναι πραγματικοί ηγέτες, σε αντίθεση με τους πολιτικούς, που ανήκουν συνήθως στην κατηγορία του κοινωνικού κυρίως Εγώ. Κατά τους σοφούς που προανέφερα λοιπόν, η επικρατούσα τάση των Ελλήνων είναι εκείνη του κοινωνικού Εγώ, που κρίνει ο καθένας τον εαυτό του, ανάλογα με το πώς τον βλέπουν οι γύρω του, οι γονείς του, οι δάσκαλοί, οι γείτονές, οι συνδικαλιστικοί σύντροφοι, οι συμπολίτες στην ίδια τοπική κοινωνία.

Τα αίτια της ομαδικής συμπεριφοράς, ανάλογα με της ατομικής, μπορούν να διακριθούν σε νοητά και αισθητά. Νοητά είναι π.χ. η ανωριμότητα, η υπανάπτυκτη ατομικότητα, η ανασφάλεια, η έλλειψη εμπιστοσύνης, η επιφυλακτικότητα, η χαμηλή αυτοεκτίμηση. Τα αισθητά αίτια μπορούν να παρατηρηθούν, ακόμη και να μετρηθούν. Τέτοια είναι π.χ. η οικονομική ανισότητα, η πελατειακή σχέση μεταξύ αρχόντων και αρχομένων (πωλείται ψήφος έναντι εξυπηρέτησης) κλπ. Ποικιλία αιτίων μπορεί να ερμηνεύσει τη στάση ομάδων πληθυσμού. Αν όμως επικεντρωθούμε στα νοητά αίτια, όπως οι 4 σοφοί, δεν μπορούμε να προχωρήσουμε στο τι να κάνουμε, καθώς δεν είναι αντικειμενικά παρατηρήσιμα. Κι όμως όλοι οι σοφοί συμπίπτουν στην κρίσιμη σημασία που έχει η πελατειακή σχέση με τη σημερινή κατάντια μας. Είναι όμως αυτή συνέπεια ή αιτία, των νοητών χαρακτηριστικών μας; Αν είναι αιτία, μπορεί να καταπολεμηθεί με αγαθές συνέπειες. Εξάλλου, έχει μετρηθεί ότι η έλλειψη εμπιστοσύνης και άλλα στοιχεία της κακής ποιότητας της ζωής μας είναι ανάλογα με την οικονομική ανισότητα, αισθητό, μετρήσιμο αίτιο κακοδαιμονίας (Wilkinson).

Οι σοφοί μας συμπίπτουν ακόμη στο ότι χρειαζόμαστε παιδεία. Όμως τι είδους παιδεία;. Σε πρόσφατο άρθρο μου (Πώς παιδευόμαστε, dimitrissideris.wordpress.com) τονίζω πως με το σύστημα ποινής-ανταμοιβής, που μας επιβάλλεται από γονείς, δασκάλους, κοινωνικούς επιτηρητές κλπ. μπορούμε να εκπαιδευθούμε. Η παιδεία όμως απαιτεί άμεση, αυτόματη σχέση ανταμοιβής και ποινής με τη συμπεριφορά μας, όπως τραβάμε το χέρι μας όταν τρυπηθεί από ένα αγκάθι. Ο παθός μαθός. Ο ρόλος του εκπαιδευτή είναι να καταστήσει ικανό τον εκπαιδευόμενο να κάνει κάτι. Ο ρόλος του παιδευτή όμως είναι να επιβλέπει το επίπεδο του κινδύνου που συνεπάγεται η έκθεση του μαθητή του σε ποικίλες περιβαλλοντικές προκλήσεις, ώστε να μπορέσει να αποκτήσει παιδεία, μια εσωτερική κλίμακα αξιών, χωρίς να υποστεί ανεπανόρθωτη βλάβη.

Κι απορώ, γιατί δεν προχωρούν οι σοφοί μας προτείνοντας λύση; Μήπως δεν υπάρχει; Κι όμως την ξέρουν πολύ καλά. Γιατί την απωθούν; Μήπως η λύση θίγει το πνευματικό τους συμφέρον (είναι δυνατόν ο ψαράς, ο οικοδόμος, ο αγρότης να έχουν βούληση ισοδύναμη με τη σοφή δική τους;) Ή μήπως αυτοί, οι σοφοί, δεν έχουν αυτογνωσία; Ή, το πιθανότερο, μήπως εγώ, ο μη σοφός, σφάλλω; Αποσύρομαι γι΄ αυτό κι αφήνω άλλους σοφούς να τελειώσουν το άρθρο μου.

Γράφει λοιπόν ένας πέμπτος σοφός, ο Κωνσταντίνος: «…τὸ ἂδηλον εἶναι πολλάκις μυστηριῶδές τι προαίσθημα τῶν πολλῶν μᾶλλον ἢ ἐπιστημονικὴ διάγνωσις τῶν ὀλίγων. Ὃθεν ὂλως ἂπορον δὲν εἶναι ὃτι τὸ πάλαι ὁ λαὸς ἀνεδείχθη σοφώτερος τῶν διδασκάλων αὐτοῦ». Στηρίζεται στην αισθητή εμπειρία της ιστορίας ο Παπαρηγόπουλος, αντί στις νοητές υποθέσεις των 4 σοφών, για να διαπιστώσει πως συνήθως οι πολλοί ανώνυμοι μάλλον παρά οι λίγοι εκλεκτοί είναι σοφότεροι. Το πελατειακό κράτος αντιμετωπίζεται προφανώς με δημοκρατία, δηλαδή με κλήρωση των αρχόντων: «…ΛΕΓΩ Δ΄ ΟΙΟΝ ΔΟΚΕΙ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΚΟΝ ΜΕΝ ΕΙΝΑΙ ΤΟ ΚΛΗΡΩΤΑΣ ΕΙΝΑΙ ΤΑΣ ΑΡΧΑΣ, ΤΟ Δ΄ ΑΙΡΕΤΑΣ ΟΛΙΓΑΡΧΙΚΟΝ», γράφει ο Αριστοτέλης.