Ελευθερία του λόγου

«Πιο αποκοιμιστική ψευδαίσθηση ελευθερίας από την επανάπαυση στη μη-αστυνόμευση της έκφρασης δεν υπάρχει» (Χρ.Γιανναράς).

Το σενάριο που ακολουθεί βασίζεται σε πραγματικά γεγονότα, αλλά, προσοχή! Τα συμπεράσματα που μπορούν να εξαχθούν ενδέχεται να ισχύουν για το σενάριο (ή όχι), αλλά όχι για τα πραγματικά γεγονότα, που τις λεπτομέρειές τους δεν τις γνωρίζω. Ο κ. Αλφατιάς λοιπόν, στο Πανεπιστήμιο κράτους με ολοκληρωτικό καθεστώς, εξέδωσε πριν από χρόνια ένα βιβλίο, μαζί με τον καθηγητή του, τον κ Βήτερ. Σήμερα είναι υπουργός σε δημοκρατικό καθεστώς με πλήρεις ελευθερίες της έκφρασης. Ο κ. Γαμέλης, εκδότης βιβλίων στο ελεύθερο καθεστώς προωθεί την έκφραση και έγραψε μια αρνητική κριτική για τον κ. Αλφατιά. Χρησιμοποίησε κοσμητικά επίθετα εναντίον του και καταδίκασε αυτόν και το βιβλίο του, που εκδόθηκε στο ολοκληρωτικό καθεστώς. Ο υπουργός κ. Αλφατιάς στράφηκε εναντίον του για δυσφήμιση και η δικαιοσύνη τον δικαίωσε, επιβάλλοντας εξοντωτική ποινή στον κ. Γαμέλη. Ο τελευταίος έκανε προσφυγή στη δευτεροβάθμια και τριτοβάθμια δικαιοσύνη, ναι, στον Άρειο Πάγο, που ο πρόεδρός της, ο κ. Δελτόπουλος, διορισμένος από υπουργό της κυβέρνησης στην οποίαν μετέχει ο κ. Αλφατιάς, επικύρωσε την πρωτοβάθμια απόφαση. Ο κ. Γαμέλης καταφεύγει σε Ευρωπαϊκό δικαστήριο (πρόεδρος κ. Εψιλέν) για να βρει το δίκιο του.

Στο παραπάνω σενάριο προκύπτουν ποικίλα ερωτήματα. Το ότι κάποιος έγραψε ένα βιβλίο σε Πανεπιστήμιο ολοκληρωτικού καθεστώτος σημαίνει πως αυτά που έγραψε είναι λανθασμένα και είναι στοιχείο εναντίον του; Επί 7 χρόνια έγιναν καθηγητές Πανεπιστημίου στον τόπο μας και έγραψαν βιβλία. Είναι γι΄ αυτό το λόγο, απορριπτέα, μαζί και οι συγγραφείς τους; Ακόμη και αν το περιεχόμενο του βιβλίου εξυμνεί τις ολοκληρωτικές μεθόδους, αν ο συγγραφέας του δεν έχει εφαρμόσει καμιά από αυτές, είναι στοιχείο εναντίον του, στο δημοκρατικό καθεστώς του κ. Γαμέλη; Οι κριτικοί του δεν είναι ελεύθεροι να διαφωνούν με τον κ. Υπουργό και να εκφράσουν τη διαφωνία τους; Αν όμως διαφωνούν όχι ως προς το περιεχόμενο, αλλά ως προς το γεγονός ότι το βιβλίο εκδόθηκε σε ολοκληρωτικό καθεστώς; Ο συγγραφέας θίγεται, όπως καθένας που του γίνεται αρνητική κριτική. Όμως, αν το περιεχόμενο της κριτικής είναι ψευδές, έγινε με γνώση ή από υπαίτια άγνοια και μπορεί να τον βλάψει, αυτό είναι δυσφήμιση. Ποιος θα το κρίνει; Η δικαιοσύνη βέβαια. Αν όμως ο επικεφαλής της τριτοβάθμιας δικαιοσύνης έχει διορισθεί από την κυβέρνηση, ακόμη και αν η απόφασή του είναι ακριβοδίκαιη, ποιος τον πιστεύει, ώστε να αποκατασταθεί η κάθαρση; Μένει η προσφυγή στο Ευρωπαϊκό δικαστήριο. Πόσο ηθικά δικαιωμένη είναι η προσφυγή σε ξένη εξουσία εναντίον ενός συμπατριώτη σου; Ο Σωκράτης μπορούσε να αποφύγει την εκτέλεσή του, αλλά υπάκουσε στην καταφανώς άδικη (όπως απέδειξε η πολυχιλιόχρονη ιστορία) απόφαση του δικαστηρίου της πατρίδας του.

Η κοινωνία οφείλει να μεριμνά για τις πράξεις καθενός. Η πράξη είναι εκδήλωση του αισθητού Εγώ, αντιληπτή επομένως από όλους και έχει συνέπειες πάνω στο περιβάλλον του, ενδιαφέροντας επομένως το κοινωνικό σύνολο. Περιορίζεται η ελευθερία της πράξης στο μέτρο που δεν περιορίζει την ελευθερία των άλλων. Η σκέψη είναι λειτουργία του νοητού Εγώ. Εξορισμού είναι άμεσα απρόσιτη από τους άλλους. Κάθε έλεγχος επομένως του φρονήματος αποτελεί βάναυση επέμβαση του ολοκληρωτισμού πάνω στα άτομα, αφού το φρόνημα μόνο έμμεσα, με συμπερασμό, μπορεί να εκτιμηθεί. Η έκφραση του λόγου κάνει προσιτή τη σκέψη, τα συναισθήματα και τη βούληση κάποιου στους άλλους. Αποτελεί μοναδικά ανθρώπινο προνόμιο. Είναι επομένως πράξη. Αυτή η πράξη όμως δεν αφορά παρά μόνον την επικοινωνία με τους άλλους. Η έκφραση δεν αγγίζει κανέναν όπως μπορούν να αγγίζουν οι άλλες πράξεις τους άλλους. Γίνεται δεκτή με την ακοή ή με την όραση, όχι με την αφή, τη γεύση ή την όσφρηση. Δεν μπορούν να βλάψουν τους ιστούς μας τα λόγια. Μπορούν όμως να μας επηρεάσουν ψυχολογικά ή να μας παρακινήσουν σε επικίνδυνη δράση. Γι΄ αυτό η έκφραση δεν επιτρέπεται να περιορίζεται, παρά μόνον σε πολύ ειδικές περιπτώσεις, που οφείλουν να καθορίζονται σαφώς με νόμο. Αν π.χ. στη Γαλλία ίσχυε απαγόρευση της προσβολής των αρχηγών θρησκειών, δεν θα είχαν συμβεί οι τραγωδίες στο Παρίσι με τις επιθέσεις ακραίων μουσουλμάνων επειδή εμφανίσθηκε ο Μωάμεθ σε σκίτσο. Υπενθυμίζεται ότι οι Μουσουλμάνοι και οι Εβραίοι είναι υπερβολικά ευαίσθητοι στην εντολή του Θεού «οὐ ποιήσεις σεαυτῷ εἲδωλον οὐδὲ παντὸς ὁμοίωμα». Γι αυτό, άλλωστε δεν υπάρχουν μεγάλοι ζωγράφοι ή γλύπτες ανάμεσά τους, αν και η καλλιτεχνική δημιουργικότητά τους είναι εξίσου αναπτυγμένη όσο και στους Χριστιανούς.

Έχω ξανασυζητήσει το θέμα της λογοκρισίας (Ελευθερία βούλησης, έκφρασης, πράξης, Κοινή Γνώμη, 27.01.2015). Η λογοκρισία, πριν δηλαδή από τη δημόσια παρουσίαση της έκφρασης, είναι, θεωρώ, πάντοτε ηθικά καταδικαστέα στα ελεύθερα καθεστώτα. Μετά τη δημοσίευση, όμως, ο εκφραστής οφείλει να είναι έτοιμος να υποστεί τις συνέπειες των λόγων του. Ο κ. Αλφατιάς δηλαδή οφείλει να είναι έτοιμος να δεχθεί τις αρνητικές κριτικές στα όσα έγραψε. Αν, ωστόσο, η κριτική του κ. Γαμέλη έγινε όχι στη βάση του περιεχομένου του βιβλίου, αλλά π.χ. στη βάση της έκδοσης του βιβλίου σε απολυταρχικό καθεστώς ή, ενδεχομένως, και του γεγονότος ότι ο κ. Γαμέλης είναι ιδεολογικά αντιπολιτευόμενος στην κυβέρνηση του κ. Αλφατιά, τότε δεν αποκλείεται η κριτική να είναι δυσφημιστική. Θα το κρίνει βέβαια το δικαστήριο. Αν όμως οι επικεφαλής της δικαιοσύνης διορίζονται από την κυβέρνηση, η όποια απόφασή της, ακόμη και τριτοβάθμια, δεν γίνεται αποδεκτή από τον κοινό νου της κοινωνίας. Μόνο ένα δικαστήριο αποτελούμενο αποκλειστικά από ενόρκους, δικαστές κληρωμένους από το σύνολο του λαού, μπορεί να είναι υποχρεωτικά αποδεκτό. Πέρα από αυτό δεν υπάρχει σε ένα δημοκρατικό καθεστώς τίποτε άλλο, παρά το δημοψήφισμα. Η προσφυγή σε ξένη εξουσία, έτσι κι αλλιώς, δηλώνει αποδοχή της εκχώρησης εθνικής κυριαρχίας σε ξένες δυνάμεις. Ποιος γνήσιος εθνικόφρονας ή πατριώτης θα το δεχόταν; Ποιος μπορεί εξάλλου να εγγυηθεί ότι η κρίση του κ. Εψιλέν θα είναι πιο αντικειμενική από των Ελλήνων; Και ποιος εγγυάται ότι το ξένο δίκαιο ταιριάζει με το Ελληνικό; Είναι δυνατό για κάθε περίπτωση που ένα δικαστήριο αποφασίζει τριτοβάθμια σε βάρος κάποιου να καταφεύγει αυτός σε τεταρτοβάθμια ξένη κρίση;

Αν θέλαμε από το φανταστικό σενάριό μου να βγάλουμε κάποιο συμπέρασμα, αυτό θα ήταν ότι χρειάζεται ένα από τα δύο: Ή μεταμορφώνομε το σύνολο του πληθυσμού μας, με μαγικό τρόπο, σε ώριμους πολίτες ή αποκαθιστούμε την ανεξαρτησία των εξουσιών, ειδικά της δικαιοσύνης.