ΣΕ ΤΙ ΧΡΗΣΙΜΕΥΕΙ;

Lectures Bureau (αγνοώ ποιος έχει την ευθύνη) στο Facebook: «Σε τί άραγε χρησιμεύει να διαβάσεις την Οδύσσεια ή ένα ποίημα της Σαπφούς; Σε τί άραγε χρησιμεύει να μελετήσεις λατινικά και ελληνικά; Σε τί άραγε χρησιμεύει να ακούσεις Mozart; Σε τί άραγε χρησιμεύει να επισκεφθείς τον Παρθενώνα; Σε τί χρησιμεύει να δεις το ηλιοβασίλεμα από τον υπέροχο ναό του Ποσειδώνα στο Σούνιο; Σε τί χρησιμεύει να θαυμάσεις τον πίνακα του Cezanne oι χαρτοπαίκτες; Σε όποιον ρωτούσε τον Αριστοτέλη “σε τί χρησιμεύει η φιλοσοφία” απαντούσε ότι η φιλοσοφία “δεν χρησιμεύει”, διότι δεν “κάνει εκδούλευση”, διότι είναι μια επιστήμη αυθύπαρκτη που διδάσκει το δρόμο προς την ελευθερία: ακριβώς όπως ένας ελεύθερος άνθρωπος “υπάρχει για τον εαυτό του και όχι για κάποιον άλλον”. Αληθινή φιλοσοφία είναι η "θεωρητική γνώση των πρώτων αρχών και αιτιών"». Θα συμφωνούσε ο Τίτος Πατρίκιος.

Η χρησιμότητα έχει αξία και τιμή. Δεν έχουν τιμή όμως όλα όσα αξίζουν. Γιατί αξίζει η Τέχνη; Σε τι οι ανθρωπιστικές επιστήμες; Σε τι η Φιλοσοφία;

Όταν δέχονται τα αισθητήριά μας ένα ερέθισμα, διεγείρονται, διεγείρεται και ο εγκέφαλός μας σχηματίζοντας μια παράσταση. Παύει το ερέθισμα, αλλά μένει η ανάμνηση της παράστασης. Άλλοτε διεγείρεται ένα αισθητήριο και ακολουθεί αντανακλαστική αντίδραση. Παύει το ερέθισμα, αλλά μένει η ανάμνηση όχι μόνο του ερεθίσματος αλλά και της ανταπόκρισης σ΄ αυτό. Τα ανώτερα ζώα σχηματίζομε εξαρτημένα, αντανακλαστικά. Όταν ένα εξαρτημένο, όπως λέγεται, ερέθισμα προηγείται σταθερά πριν από ένα άλλο που ξεκινά ένα αντανακλαστικό, ο οργανισμός "μαθαίνει" να αντιδρά στο εξαρτημένο χωρίς την παρουσία του άλλου. Έγινε ποιοτική μεταβολή: Δεν είναι μόνο η συγκεκριμένη ανάμνηση που παραμένει, αλλά και μια νέα ιδιότητα που δεν υπήρχε: να αντιδρά ο οργανισμός σε ερέθισμα στο οποίο δεν αντιδρούσε προηγουμένως.

Οι ανάγκες μας ταλαντώνονται. Περιοδικά, χωρίς ερέθισμα διψάω, θέλω να πιω, διεγείρομαι ερωτικά, επιζητώ έρωτα. Τέτοιες ανάγκες απαιτούν από το περιβάλλον, έμψυχο ή άψυχο, κάτι με το οποίο ικανοποιούνται. Αυτό είναι χρήσιμο. Χρήσιμα είναι και τα μέσα για την εξασφάλιση των χρησίμων. Το τόξο με το οποίο σκοτώνω ένα θήραμα για να φάω, το κρεβάτι στο οποίο θα αναπαυθώ όταν νυστάξω, τα λεφτά με τα οποία θα αγοράσω τα χρήσιμα. Κι όμως επιζητώ και κάνω προσπάθεια, εργαζόμενος σωματικά ή πνευματικά, καταναλώνοντας ενέργεια, για κάποια πράγματα που φαίνονται άχρηστα. Ζωγραφίζω ένα πίνακα, γράφω μουσική ή ένα ποίημα, σκέφτομαι, φιλοσοφώ. Και οι άλλοι διαθέτουν χρόνο και χρήματα για να δεχθούν και απολαύσουν τέτοιες δημιουργίες. Και κοινωνίες ολόκληρες δαπανούν τεράστια ποσά για προσπάθειες, όπως να χτίσουν ένα Παρθενώνα ή να περπατήσουν στο φεγγάρι. Τέτοια επιτεύγματα μακροπρόθεσμα μπορεί να φανούν χρήσιμα. Καμιά επένδυση στην Ελλάδα δεν υπήρξε τόσο επικερδής όσο η οικοδόμηση του Παρθενώνα. Ύστερα από 2500 χρόνια, εκατομμύρια ανθρώπων κάθε χρόνο πληρώνουν για να δουν αυτό το ερείπιο. Αλλά αυτή είναι μια πολύ απώτερη χρησιμότητα.

Εκείνο που έχει σημασία είναι τι μένει σε κάποιον όταν δημιουργεί ή απολαμβάνει ένα πνευματικό έργο. Όπως η δημιουργία ενός εξαρτημένου αντανακλαστικού όχι μόνο αφήνει πίσω της την ανάμνηση του ερεθίσματος, αλλά και μια μόνιμη αλλαγή στη λειτουργία του οργανισμού, μια νέα ιδιότητα που προηγουμένως δεν είχε, έτσι γίνεται και με την προσπάθεια που καταβάλλομε όταν ασχολούμαστε με κάποια από τα "άχρηστα" πράγματα. Όταν μαθαίνω στο σχολείο κάποια γεγονότα, ξεχνάω τα περισσότερα. Οι αναμνήσεις σβήνουν με το χρόνο. Γενικά, τα χρήσιμα είναι αναλώσιμα. Η προσπάθεια όμως που καταβάλλω για να τα μάθω μένει σαν μια νέα ικανότητα που δεν διέθετα προηγουμένως. Αυτό που μένει μετά τη λήξη τους είναι ανεξίτηλο. Κουλτούρα, έλεγε ένας Γάλλος, είναι "ό,τι μένει όταν όλα έχουν ξεχασθεί". Ταξινομώ μνήμες μέσα μου. Για να τις ταξινομήσω, σχηματίζω "κατηγορίες" μέσα μου, όπου εντάσσω αναμνήσεις που σχετίζονται μεταξύ τους. Οι μνήμες ξεχνιόνται, οι κατηγορίες μένουν. Αυτή είναι η καλλιέργειά μου. Η διαδικασία για ν΄ αποκτήσω τέτοια καλλιέργεια ονομάζεται παιδεία. Κατά κανόνα οι κατηγορίες που σχημάτισα ιεραρχούνται. Και εντάσσοντας σ΄ αυτές ποικίλα νεοεισερχόμενα ερεθίσματα, τα ιεραρχώ επίσης. Όταν το εκπαιδευτικό σύστημα επιμένει στην απομνημόνευση αυτή είναι η μόνη παιδεία που αποκτά ο μαθητής. Σημαντικό να ασκείς τη μνήμη σου, αλλά όχι το πιο σημαντικό. Μαθαίνω στην ιστορία ονόματα και ημερομηνίες κι ύστερα από λίγο τα έχω ξεχάσει. Έχει μείνει μόνο η ικανότητα να απομνημονεύω. Όχι τόσο χρήσιμο πια σήμερα. Η μνήμη μας έχει επεκταθεί, όχι χάρη στην άσκησή της, αλλά χάρη στους υπολογιστές που η μνήμη τους είναι απείρως μεγαλύτερη από τη δική μας. Το ισχυρό όπλο στην εκπαίδευση είναι η αξιολόγηση. Φανταστείτε λοιπόν εξετάσεις να γίνονται με ανοιχτό βιβλίο, έτσι που να μη χρειάζεται επίκληση της μνήμης. Ο εξεταστής ζητά από τον κρινόμενο να συγκρίνει την Αθηναϊκή δημοκρατία με τη Ρωμαϊκή res publica, με τη βοήθεια του ανοιχτού βιβλίου της ιστορίας ή να λύσει ένα πρόβλημα άλγεβρας, φυσικής, χημείας κλπ με τη βοήθεια του βιβλίου των μαθηματικών, της φυσικής της χημείας. Με τέτοια εκπαίδευση, ο μαθητής δεν αποκτά μόνο γνώσεις, αλλά και αλλάζει, γίνεται ικανότερος σε κάποιους πνευματικούς τομείς. Το "Έχω" γίνεται "Είμαι". Με τη γυμναστική, όχι μόνο επιτελεί ασκήσεις, αλλά και ασκείται το νευρομυϊκό του σύστημα, γίνεται ικανότερος να αντιμετωπίζει προκλήσεις στη ζωή του με περισσότερη δύναμη και λιγότερο κάματο.

Οι ποικίλες τέχνες ευχαριστούν τις αισθήσεις μας, όραση κυρίως και ακοή, αλλά και το πνεύμα μας. Οι μουσικοί ήχοι ακούονται ευχάριστα, (λόγω απλής αριθμητικής σχέσης, λέει ο Πυθαγόρας) με κάποιους, όχι με άλλους. Και η ταυτόχρονη (αρμονία) ή διαδοχική (μελωδία) εμφάνισή τους διεγείρει ή ηρεμεί το πνεύμα, έτσι που μετά από αντιπαράθεση αντιθέσεων, καταλήγει στην τελική συγχορδία που ικανοποιεί. Αντίστοιχα, στην τραγωδία, η αντιπαράθεση ελέου και φόβου καταλήγει στην κάθαρση. Παρόμοια διέγερση και ηρεμία προκαλεί ο συνδυασμός χρωμάτων και γραμμών. Το σύνολο δημιουργεί μια προσδοκία σε χρόνο ή χώρο που ικανοποιείται με την αρτίωση. Τέτοια σύνθεση καλλιεργεί το πνεύμα έτσι που σε συναισθηματικό επίπεδο, ταχύτερα και πέρα από το λογικό, να συλλαμβάνει μια ολοκλήρωση που ικανοποιεί. Αποκτώ χρήσιμα με κάποια τιμή και τα έχω. Εξοπλίζομαι με αξίες και αυτό είμαι.

Φιλοσοφία, είναι η ειδικότητα της γενικότητας. Άχρηστη! Κι όμως, αυτή διαμορφώνει τη σκέψη μας αλλάζει όχι μόνο το φιλόσοφο, την ικανότητά του να σκέπτεται, αλλά και την ανθρωπότητα ολόκληρη για αιώνες. Η απουσία σύγχρονης φιλοσοφίας είναι η δυστυχία της παραπαίουσας σήμερα ανθρωπότητας.