Σύμβολα

Όταν, πριν από 25 χρόνια, εγκαταστάθηκα στα Γιάννενα, ένα πρωί μου έκανε εντύπωση ότι ξαφνικά είχε ακινητοποιηθεί όλος ο κόσμος στον κεντρικό δρόμο. Σα να ‘χε σταματήσει ο χρόνος. Θυμήθηκα, παιδί, μπροστά από το Λιμεναρχείο της Σύρου, όπως αυτή τη φορά στα Ιωάννινα, γινόταν εκείνη τη στιγμή έπαρση της σημαίας. Η απαξίωση αυτού του εθνικού συμβόλου σε πολλούς, μου μοιάζει να οφείλεται στον εξευτελισμό του από ποικίλες καταστάσεις.

Υπάρχουν πράγματα που, ενώ δεν έχουν πρακτική σημασία ως αισθητά αντικείμενα, έχουν τεράστια αξία ως σύμβολα ιδεών. Τέτοια είναι η σημαία μας για τους Έλληνες, ο Σταυρός για τους χριστιανούς κλπ. Η κατάχρηση τέτοιων ιερών συμβόλων οδηγεί σε εξευτελισμό τους. Οι Σταυροφόροι κράδαιναν σταυρούς με τους οποίους χτυπούσαν και σκότωναν "άπιστους" Αγαρηνούς. Σε ποικίλες διαδηλώσεις  "εθνικιστές" που κατηγορούν τους αντιφρονούντες "προδότες" ανεμίζουν τη σημαία. Πώς ξεχωρίζει όμως η χρήση από μια κατάχρηση;

Η διάκριση δεν είναι εύκολη. Ωστόσο, η χρήση πειθαρχεί σε κανόνες, όχι σε αυθαιρεσίες. Παραδείγματα. Δήμος και όχλος. Ο ίδιος λαός άλλοτε συμπεριφέρεται σα δήμος και άλλοτε σαν όχλος. Ο δήμος είναι πολιτικό σώμα που συγκροτείται με ορισμένους κανόνες. Οι κανόνες καθορίζουν αυστηρά ποιος έχει το δικαίωμα να συγκαλέσει το λαό, ποια θέματα είναι να συζητήσει και πώς θα πάρει τις αποφάσεις του. Οι κανόνες έχουν προαποφασισθεί από τον ίδιο το λαό με επίσης προκαθορισμένους (π.χ. Συνταγματικούς) κανόνες. "Ἀπάντων γὰρ αὐτὸς αὐτὸν πεποίηκεν ὁ δῆμος κύριον καὶ πάντα διοικεῖται ψηφίσμασι καὶ δικαστηρίοις, ἐν οἷς ὀ δῆμος ἐστίν ὀ κρατῶν" (Αριστοτέλης). Αντίθετα, ο όχλος συγκροτείται από τυχαίους δημαγωγούς, χωρίς κανόνες. Ο δήμος διαβουλεύεται ανταλλάσσοντας επιχειρήματα πριν πάρει αποφάσεις. Στον όχλο το ζητούμενο είναι προαποφασισμένο και ο όχλος κραυγάζει συνθήματα. Στην αρχαία Αθηναϊκή δημοκρατία από τις τρεις ανεξάρτητες εξουσίες (εκτελεστική, νομοθετική, δικανική), οι δύο ήταν δημοκρατικά επιλεγμένες, με κλήρωση. "Λέγω  δ΄  οἷον  δοκεῖ  δημοκρατικὸν  μὲν  εἶναι  τὸ  κληρωτὰς  εἶναι  τὰς  ἀρχὰς, τὸ  δ΄  αἱρετὰς  ὀλιγαρχικὸν". Καθένας οφείλει να έχει αρετή η οποία είναι ισοκατανεμημένη σε όλο το λαό, ανεξάρτητα από καταγωγή, πλούτο, μόρφωση, θρησκεία ή οτιδήποτε άλλο. Αρετή και κοινός νους είναι τα μόνα απαραίτητα για τις δύο εξουσίες. Η εκτελεστική εξουσία όμως απαιτεί γνώσεις και πείρα για κάθε πολιτικό έργο και, επομένως δεν είναι κατάλληλη για όλο το λαό. Στην αρχαία δημοκρατία λοιπόν, η εκτελεστική εξουσία (κυρίως στρατηγοί) ψηφιζόταν, δεν κληρωνόταν, με ολιγαρχική διαδικασία. Από τέτοια ψηφοφορία προέκυπταν άλλοτε μεγάλοι ηγέτες, όπως ο Περικλής και άλλοτε μεγάλοι δημαγωγοί, όπως ο Κλέων, που οδηγούσαν την πατρίδα τους στην καταστροφή, με δόλωμα την πρόσκαιρη ικανοποίηση επιθυμιών μάλλον παρά αναγκών, τη συγκυριακή ικανοποίηση αιτημάτων αντί της λήψης αποφάσεων με μακροχρόνια ιστορική συνέπεια. Ικανοί στρατηγοί μπορούν να πουν Όχι στο αίτημα ξένων να υπάρχει στρατός στο έδαφός μας (π.χ. Μεταξάς) ή να πουν Ναι σε παρόμοιο αίτημα άλλων ("...αι ένοπλοι δυνάμεις ... και το υπό τον έλεγχον των υλικών δύνανται να εισέρχονται, εξέρχονται, κυκλοφορούν, υπερίπτανται ελευθέρως εν Ελλάδι και εις τα χωρικά της ύδατα...", Παπάγος). Ο Σταγειρίτης, επισήμανε πόσο εύκολα μεταπίπτει η δημοκρατία σε οχλοκρατία, ωστόσο οι δημαγωγοί ήταν ολιγαρχικοί ηγέτες, όχι δημοκρατικά κληρωμένοι βουλευτές ή δικαστές. Ως σήμερα, δεν έχει λυθεί το πρόβλημα. Θα όφειλαν, ισχυρίζομαι, να υπάρχουν αυστηρά αντικειμενικά κριτήρια για το ποιος είναι κατάλληλος για την εκτελεστική εξουσία (π.χ. τεκμηριωμένη ανώτατη εκπαίδευση και εμπειρία στη δημόσια διοίκηση κλπ). Αντ΄ αυτού, οποιοσδήποτε μπορεί να είναι υποψήφιος, αρκεί να είναι πιστό μέλος ενός κόμματος, ενώ η επιλογή βουλευτών γίνεται ολιγαρχικά. Όμως οι εκλογές δεσμεύουν τους βουλευτές έναντι του κόμματός τους, των ψηφοφόρων τους και της παρούσας γενιάς, ακόμη και παρά τη συνείδησή τους. Στα χρόνια που πέρασαν έγινε σημαντική πρόοδος. Πολίτες πια δεν είναι μόνον οι ενήλικοι άνδρες, απόγονοι των πρώτων οικιστών της πόλης (περίπου 10% των Αθηναίων κατοίκων, εξαιρώντας δηλαδή παιδιά, γυναίκες, μετοίκους και δούλους), αλλά το σύνολο των κατοίκων της επικράτειας (εξαιρώντας παιδιά και, υπό όρους, μετοίκους). Επιπλέον κατοχυρώθηκαν τα δικαιώματα των μειονοτήτων (ΟΗΕ, 1949). Το τίμημα αυτής της προόδου: Οι πολίτες αντί να είναι όλοι εκ περιτροπής άρχοντες και αρχόμενοι, μετέχοντας διαρκώς στα γινόμενα από την πολιτεία τους, μετέχουν μία μόνο στιγμή κάθε περίπου 4 χρόνια για να μεταθέσουν τις ευθύνες τους σε προεπιλεγμένους υποψηφίους των κομμάτων. Η υπόλοιπη συμμετοχή τους (απεργίες, διαδηλώσεις κλπ) είναι ανεύθυνη, ρέποντας προς την οχλοκρατία. Έτσι, εξευτελίστηκε η έννοια του δήμου.

Άλλο παράδειγμα. Συνδικαλισμός και συντεχνία. Η αναλογία είναι όπως μεταξύ δήμου και όχλου. Ο συνδικαλισμός φροντίζει για την τάξη των αντίστοιχων εργαζομένων. Αν κάποιο από τα μέλη του φερθεί ανάρμοστα, διαθέτει πειθαρχικό συμβούλιο που επιβάλλει πειθαρχικές ποινές πάνω του. Η συντεχνία, αντίθετα, φροντίζει για τα μέλη της, όχι για την τάξη της. Όταν κάποιο μέλος της φερθεί ανάρμοστα, κάνει ό,τι μπορεί για να συγκαλύψει την πράξη του.

Η σημαία είναι το ιερότερο εθνικό σύμβολο. Η χρήση της διέπεται από εξαιρετικά αυστηρούς κανόνες (κώδικες) που δηλώνουν ποιοι μπορούν να τη χρησιμοποιούν, πώς τιμάται η έπαρση και η υποστολή της κλπ, ενώ η χρήση εκτός αυτών των κανόνων τιμωρείται αυστηρά. Δεν παίζομε με τη σημαία. Η ανάρτησή της σε χώρους διαδηλώσεων, κομμάτων, ποδοσφαιρικών αγώνων, για διαφημιστικούς σκοπούς, όπως και σε δημόσιους χώρους χωρίς έπαρση και υποστολή της, έτσι που να φθείρεται σε κουρέλι και να εξευτελίζεται, είναι παράνομη και, κάποτε, άκρως επικίνδυνη, όπως ήταν το στήσιμό της από ανεύθυνους στα Ίμια. Έσχατη τιμή στην ιερότητα της σημαίας αποδόθηκε όταν ο σημαιοφόρος πάνω στον Παρθενώνα, Κώστας Κουκκίδης έπεσε τυλιγμένος στη σημαία από την Ακρόπολη μετά την υποστολή της, αντί να την παραδώσει στους Γερμανούς. Επίσης όταν οι Μανώλης Γλέζος και Λάκης Σάντας κατέβασαν τη Γερμανική σημαία από την Ακρόπολη λίγο αργότερα. Τέτοιες πράξεις δεν έχουν καμιά σχέση με την εκμεταλλευτική χρήση της σημαίας από ακραίους δημαγωγούς και τον όχλο που τους ακολουθεί εξευτελίζοντας το ιερότερο εθνικό σύμβολο.

Ανάλογοι αυστηροί θρησκευτικοί κανόνες ισχύουν για το σταυρό και άλλα ιερά σύμβολα. Ωστόσο, δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι είμαστε πολιτικό, όχι ιεροκρατικό κράτος. Η υποχρεωτική ανάρτηση του σταυρού στα σχολεία, όπου φοιτούν και μη χριστιανοί, το αντίθετο από το επιθυμητό αποτέλεσμα φέρει. Ισραηλίτες, μουσουλμάνοι και άλλοι μη χριστιανοί μπορούν να οδηγούνται σε μίσος κατά του συμβόλου που γι΄ αυτούς δεν είναι ιερό, αλλά ενδεχομένως σημαίνει μίσος, όπως για τους μουσουλμάνους από τον καιρό των σταυροφοριών.