Ενημέρωση και πρόληψη για τη σεξουαλική υγεία στην παιδική και εφηβική ηλικία

Παραδοσιακά, θέματα που αφορούσαν τη σεξουαλική ανάπτυξη και συμπεριφορά αποτελούσαν «ταμπού» και δύσκολα γίνονταν αντικείμενο συζήτησης. Εντούτοις, τα  τελευταία χρόνια με την ευκολότερη πρόσβαση στο διαδίκτυο, η διάχυση γνώσης μέσω αυτού ολοένα και αυξάνεται με συχνούς αποδέκτες τα παιδιά. Παράλληλα, η αύξηση των αναφορών περιστατικών σεξουαλικής παρενόχλησης ιδίως στην παιδική ηλικία εγείρουν ανησυχίες και καθιστούν αναγκαία την λήψη μέτρων πρόληψης. Η ενημέρωση τόσο των παιδιών όσο και των γονέων για την ορθή πληροφόρηση αλλά και προστασία των πρώτων για θέματα που αφορούν την ενίσχυση της ομαλής ψυχοσεξουαλικής ανάπτυξης κρίνεται δέουσας σημασίας. Πολλοί  γονείς αναρωτιούνται συχνά «πώς να μιλήσω στο παιδί  μου για το σεξ;». «Πώς μπορώ να μιλήσω στο παιδί μου για να το προστατέψω;» «Ποια είναι η κατάλληλη ηλικία για να μιλήσω στο παιδί μου για τους κινδύνους;». 
Οι γονείς είναι σημαντικό να ενισχύουν ανοικτούς διαύλους επικοινωνίας με τα παιδιά. και να  δίνουν τη δυνατότητα και τον χώρο να μιλήσουν για όσα τα απασχολούν. Είναι σημαντικό να αφιερώνουμε χρόνο να ακούσουμε το παιδί  ιδιαίτερα όταν αυτό έρχεται σε εμάς με την ανάγκη να μοιραστεί κάτι σημαντικό για εκείνο. Η ανοιχτή επικοινωνία με τα παιδιά αποτελεί καθοριστική για την οικοδόμηση σχέσης αγάπης και υποστήριξης ενώ παράλληλα ενισχύεται η αυτοεκτίμηση του παιδιού. Είναι σημαντικό να δημιουργήσουμε ένα κλίμα εμπιστοσύνης με το παιδί, να γνωρίζει ότι «η φωνή του θα ακουστεί» και να του γίνεται σαφές ότι μπορεί να απευθυνθεί στους γονείς του για οτιδήποτε το απασχολεί ή του συμβαίνει, χωρίς να αισθάνεται ότι θα κριθεί. Όταν το παιδί έρχεται σε εσάς αναφέροντας κάτι δύσκολο ή δυσάρεστο που του συμβαίνει ενισχύστε λέγοντας πως έκανε καλά που σας μίλησε και πως δεν ήταν δικό του λάθος. Δώστε του την αδιαίρετη προσοχή σας και ενημερώστε το ότι λαμβάνετε σοβαρά υπόψη τις ανησυχίες του.
Ενισχύουμε τα παιδιά να αναγνωρίζουν και να κατονομάζουν τα μέρη του σώματος και τις λειτουργίες τους και συζητάμε μαζί τους θέματα που αφορούν στην ακεραιότητα του σώματος. Συχνά οι γονείς αισθάνονται ότι τα παιδιά τους είναι μικρά για να συζητήσουν μαζί τους θέματα που αφορούν το σώμα και κυρίως τα γεννητικά όργανα. Ωστόσο, είναι σημαντικό να σκεφτούμε ότι το ενδιαφέρον του παιδιού για το σώμα του ξεκινάει από τα πρώτα χρόνια της ζωής (περί τα δύο έτη). Ανάλογα με την ηλικία του παιδιού είναι σημαντικό να ονομάζουμε και να περιγράφουμε με τις κατάλληλες λέξεις τα μέρη του σώματος. Μέσα από αυτή τη διαδικασία δίνεται η δυνατότητα στα παιδιά, κυρίως μικρότερης ηλικίας, να έρχονται σε επαφή με το σώμα τους ενώ συχνά δίνεται ο χώρος να συζητηθούν απορίες που προκύπτουν. 
Δεν είναι λίγες οι φορές που ένα παιδί φέρνει μόνο του τις ερωτήσεις στον γονέα, από περιέργεια είτε γιατί κάτι άκουσε ή είδε στη Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης ή Κοινωνικής Δικτύωσης είτε από πράγματα που άκουσε από φίλους, συμμαθητές, συγγενείς ή το ευρύτερο κοινωνικό περιβάλλον. Συχνές ερωτήσεις είναι «τι είναι το σεξ;», «πως γίνονται τα παιδιά;». Είναι σημαντικό να απαντάμε με ειλικρίνεια στα παιδιά, να μην θυμώνουμε ή ξαφνιαζόμαστε δημιουργώντας τους ενοχές ότι ρώτησαν «κάτι που δεν πρέπει». Το πιθανότερο είναι πως κάτι τέτοιο θα τα αποτραβήξει από το να ρωτήσουν ξανά και θα αναζητήσουν τις πληροφορίες σε άλλες πηγές, όπου ελλοχεύει ο κίνδυνος διαστρέβλωσης. Αποφεύγουμε ακραίες αντιδράσεις και απαντήσεις όπως «Είσαι μικρός/ή ακόμα» «Θα μάθεις όταν μεγαλώσεις». Είναι σημαντικό να μην «βομβαρδίζουμε» το παιδί με παραπάνω πληροφορίες, από αυτές που μπορεί να επεξεργαστεί και κατανοήσει. Αν το παιδί σας αναστατωθεί, είναι σημαντικό να κάνετε παύση στο θέμα και να το συζητήσετε μαζί του όταν εκείνο θα αισθανθεί έτοιμο. 
Απαντάμε στα παιδιά στις ερωτήσεις που μας κάνουν, με απλά λόγια, ανάλογα με την ηλικία τους. Για το λόγο αυτό είναι σημαντικό να αναγνωρίζει ο γονιός και να κατανοεί τις ανάγκες και αντιλήψεις του παιδιού ανάλογα με το αναπτυξιακό του στάδιο. Αναλυτικότερα, τα παιδιά της προσχολικής ηλικίας συχνά ασχολούνται με τα μέρη του σώματος, δίνοντας έμφαση σε ερωτήσεις που αφορούν τη διαφορά ανάμεσα στα γεννητικά όργανα στα αγόρια και τα κορίτσια. Είναι σημαντικό να κατονομάζουμε τα μέρη του σώματος με απλούς όρους, αποδεκτούς από το ευρύτερο κοινωνικό περιβάλλον. Αποφεύγουμε να χρησιμοποιούμε λέξεις ή φράσεις που αποκλίνουν από την πραγματικότητα ή ψευδώνυμα για τα γεννητικά όργανα. Τα παραπάνω συμβάλλουν στη μείωση του άγχους και της ντροπής, ενώ επιτρέπεται επίσης στα παιδιά να θέσουν ερωτήσεις σχετικά με το σώμα τους και να απευθυνθούν σε κάποιον ενήλικα όταν αισθανθούν ότι «κάτι δεν πάει καλά». Τα παιδιά της σχολικής ηλικίας, συνήθως, κάνουν πιο συγκεκριμένες ερωτήσεις που συνδέουν τη σεξουαλική πράξη με το «πώς γίνονται τα παιδιά». Σε αυτή την ηλικιακή φάση θα μπορούσαμε να μιλήσουμε στο παιδί για την απόκτηση των παιδιών και τη δημιουργία οικογένειας ως απόρροια μιας υγιούς συναισθηματικής σχέσης. Μπορούμε να εισάγουμε θέματα που αφορούν κινδύνους γύρω από τη σεξουαλική ανάπτυξη αναφέροντας ότι ανεπιθύμητα αγγίγματα δεν είναι αποδεκτά. Η εφηβεία αποτελεί μια περίοδο με πολλές συναισθηματικές αλλά και σωματικές αλλαγές και διακυμάνσεις ενώ συνάπτονται οι πρώτες συναισθηματικές σχέσεις. Συχνά, οι γονείς ανησυχούν πως αν συζητήσουν με έναν έφηβο θέματα γύρω από τη σεξουαλικότητα θα τον στρέψουν προς αντίστοιχες συμπεριφορές. Είναι σημαντικό να μιλάμε στον έφηβο με ειλικρίνεια, να διαβεβαιώνουμε ότι είμαστε διαθέσιμοι να μας μιλήσει όποτε εκείνος επιθυμεί. Αποφεύγουμε συνεχείς απαγορεύσεις ή επικριτικά σχόλια γύρω από τις σεξουαλικές επιλογές ή επιθυμίες του εφήβου. Σεβόμαστε τις ανάγκες του και είμαστε διαθέσιμοι να ακούσουμε και να εμπεριέξουμε τις ανησυχίες του. Ενθαρρύνετε το παιδί σας να φροντίσει το σώμα του, να αναπτύξει μια υγιή αίσθηση αυτοσεβασμού και να αναζητά πληροφορίες από αξιόπιστες πηγές. Ενδυναμώνουμε τον έφηβο να μπορεί να αξιολογεί τους κινδύνους και να λαμβάνει αποφάσεις.
Είναι σημαντικό να συζητάμε με το παιδί πως κάποια μέρη του σώματος παραμένουν ιδιωτικά και πως δεν επιτρέπεται να τα αγγίζει ή βλέπει κάποιος άλλος. Τονίστε του ότι το σώμα του του ανήκει και κανείς δεν έχει δικαίωμα να το αγγίζει εάν δεν το επιθυμεί, και πρέπει να αρνηθεί αν κάποιος του ζητήσει να κάνει το αντίστροφο.
Στα παραπάνω, ιδιαίτερα σημαντικό ρόλο έχει και η στάση και ο σεβασμός των γονέων προς το σώμα του παιδιού και τον ιδιωτικό του χώρο αλλά και οι κανόνες και αξίες που θέτει η οικογένεια γύρω από τα όρια του σώματος. Φροντίζουμε να εξασφαλίσουμε ότι το παιδί έχει τον δικό του χώρο στο σπίτι και το κάθε παιδί το δικό του κρεβάτι. Όσο πιο μεγάλα είναι τα παιδιά και ιδιαίτερα όσο πιο κοντά στην εφηβεία τόσο πιο σημαντικό είναι να περιοριστούν αγγίγματα, χάδια και φιλιά από τους γονείς και συγγενείς.  
Μαθαίνουμε στα παιδιά να λένε «Όχι» και να φεύγουν σε καταστάσεις που βιώνουν δυσάρεστα. Τα περισσότερα παιδιά δυσκολεύονται να πουν όχι σε συνομηλίκους ή ενήλικες. Διαβεβαιώστε τα ότι είναι σημαντικό να λένε «όχι», «δεν θέλω», «θέλω να φύγω» και βοηθήστε τα να χρησιμοποιούν το λόγο για να βγουν από δυσάρεστες καταστάσεις και ιδίως όταν αισθάνονται ότι κάποιος διακινείται αρνητικά απέναντί τους. Ενισχύστε τα να απευθυνθούν αμέσως  σε εσάς ή άλλο πρόσωπο εμπιστοσύνης. Διαβεβαιώστε τα παιδιά ότι θα είστε εκεί για εκείνα ό,τι και αν τους συμβεί. Ενημερώνουμε ότι τα παραπάνω ισχύουν τόσο για πρόσωπα που δεν γνωρίζουν όσο και για πρόσωπα που είναι οικεία σε αυτά (άτομα στο ευρύτερο κοινωνικό ή οικογενειακό περιβάλλον: συγγενείς, φίλοι, δάσκαλοι κ.ο.κ).
Όπως αναφέρθηκε και παραπάνω ένας σημαντικός παράγοντας πρόληψης είναι η σωστή χρήση του διαδικτύου. Είναι γεγονός ότι τα παιδιά έχουν πλέον από μικρή ηλικία πρόσβαση στο διαδίκτυο και κατά συνέπεια σε μεγαλύτερο εύρος πληροφοριών. Ιδιαίτερα οι έφηβοι εκτίθενται συχνά σε σεξουαλικό περιεχόμενο μέσω του διαδικτύου ενώ δεν είναι λίγες οι φορές που το χρησιμοποιούν για να επικοινωνούν με συνομηλίκους, να γνωρίζουν νέους ανθρώπους και να συνάπτουν φιλικές ή ερωτικές σχέσεις μέσα από ιστοσελίδες κοινωνικής δικτύωσης. Τα παιδιά ανάλογα και με το αναπτυξιακό τους στάδιο αντιλαμβάνονται και επεξεργάζονται διαφορετικά τις πληροφορίες που λαμβάνουν από το περιβάλλον. Οι γονείς χρειάζεται να «ελέγχουν» τη χρήση του διαδικτύου χωρίς να καταφεύγουν στην πλήρη απαγόρευσή του, να ενημερώνουν και να συζητούν με τα παιδιά, από νωρίς, για τα οφέλη, τους κινδύνους αλλά και για την ασφαλή χρήση του.
Τέλος, τα παιδιά, κυρίως μικρότερης ηλικίας, επικοινωνούν όσα τα απασχολούν περισσότερο μέσω της συμπεριφοράς και του παιχνιδιού και λιγότερο με τη λεκτική επικοινωνία. Έπειτα από ένα δυσάρεστο ή τραυματικό γεγονός το παιδί είναι πιθανό να εκδηλώσει αλλαγές στη συνήθη συμπεριφορά και καθημερινότητα, συχνά παρουσιάζονται διαταραχές στον ύπνο, νυχτερινή ενούρηση, άγχος αποχωρισμού, αλλαγές στη συμπεριφορά και τη διατροφή και στις σχέσεις με συνομηλίκους. Είναι σημαντικό ο γονέας να παρατηρεί και να εντοπίζει τυχόν αλλαγές στην «συνήθη συμπεριφορά» και διάθεση του παιδιού του. Σε περίπτωση παραμονής της συμπτωματολογίας είναι σημαντική η αναζήτηση επαγγελματικής βοήθειας από ειδικούς ψυχικής υγείας.
Η εξασφάλιση της σεξουαλικής υγείας των παιδιών είναι κάτι παραπάνω από προστασία από μία ενδεχόμενη παρενόχληση ή «κίνδυνο». Σημαίνει την διασφάλιση της σωματικής, συναισθηματικής, ψυχικής και κοινωνικής ευημερίας σε σχέση με τη σεξουαλικότητα και την ανάπτυξη του παιδιού.

Κοροντάνη Σοφία
Κλινική Ψυχολόγος MSc, Κλιμάκιο Μυκόνου, Κινητή Μονάδα Ψυχικής Υγείας ΒΑ Κυκλάδων ΕΠΑΨΥ

Βιβλιογραφικές αναφορές:
Babatsikos, G. (2011). Australian parents, child sexuality, and boundary setting: Informing preventative approaches to child sexual abuse (Doctoral dissertation, James Cook University).

Fisher, C. M., Waling, A., Kerr, L., Bellamy, R., Ezer, P., Mikolajczak, G., Brown, G., Carman, M. & Lucke, J. (2019). 6th National Survey of Australian Secondary Students and Sexual Health 2018, (ARCSHS Monograph Series No.113), Bundoora: Australian Research Centre in Sex, Health & Society, La Trobe University.

McElvaney, R., Moore, K., O’Reilly, K., Turner, R., Walsh, B., & Guerin, S. (2020). Child sexual abuse disclosures: Does age make a difference?. Child abuse & neglect, 99, 104121.

Rudolph, J., & Zimmer-Gembeck, M. J. (2018). Parents as protectors: A qualitative study of parents’ views on child sexual abuse prevention. Child abuse & neglect, 85, 28-38.

Ε.Ψ.Υ.Π.Ε.(2007). Πώς να μιλήσετε σε ένα παιδί για… . Γραμμή Σύνδεσμος για την ψυχοκοινωνική υγεία του παιδιού και του εφήβου. Αθήνα, Εκδόσεις: ΚΟΑΝ.

Υπουργείο Παιδείας και Πολιτισμού: Παιδαγωγικό Ινστιτούτο - Υπηρεσία Ανάπτυξης Προγραμμάτων (2017). Εγχειρίδιο Εκπαιδευτικού για Αναγνώριση και Διαχείριση Περιστατικών Σεξουαλικής Κακοποίησης Παιδιών. Α΄ Έκδοση.