Αταξίας εγκώμιο

Δημήτρης Αντ. Σιδερής, ομ. καθηγητής καρδιολογίας, dimitrissideris.wordpress.com

Περιφρονούμε την αταξία. Την έχομε συνδέσει μέσα μας με τη δημιουργία. Από τα πανάρχαια μυθολογικά χρόνια. Ο Κρόνος  ζευγάρωσε με την αδελφή του τη Ρέα και τα πάντα έρρεαν με τη Ρέα στη διάβα του χρόνου-Κρόνου. Η απόλυτη αταξία. Κι ό,τι γεννούσε η Ρέα, ο παμφάγος Κρόνος το καταβρόχθιζε. Ό,τι γεννιέται πεθαίνει. Όμως, με κάποια απάτη, όταν γεννήθηκε ο Δίας, η μάνα του έδωσε στον άντρα της ένα φασκιωμένο βράχο. Κι εκείνος τον κατάπιε. Το μωρό μεγάλωσε κρυμμένο σε μια σπηλιά στην Ίδη της Κρήτης και όταν ενηλικιώθηκε έδωσε ένα εμετικό στον μπαμπά του που ξέρασε ο,τι είχε καταπιεί (που ήταν βέβαια αθάνατο). Ο Δίας έφερε την τάξη. Και μάλιστα χωρίς τα πάντα διαρκώς να πάψουν να αλλάζουν. Το καλοκαίρι ζέστη, το χειμώνα κρύο. Τη μέρα φως, τη νύχτα σκοτάδι.

Σε νεότερα χρόνια υπήρξε μια διαμάχη. Από τη μια ήταν οι ιδεαλιστές φιλόσοφοι, με μπροστάρη τον Πλάτωνα. Αυτοί πίστευαν πως ο νοητός κόσμος είναι αιώνιος, αναλλοίωτος, ενώ ο αισθητός είναι ένα φθαρτό κακέκτυπο του νοητού. Από την άλλη, ήταν οι υλιστές που πίστευαν πως μόνο ό,τι μπορούμε να συλλάβουμε με τις αισθήσεις μας είναι πραγματικό, τα στοιχεία του δεν αλλάζουν, αλλά η διάταξή τους αλλάζει. Ένας από αυτούς, ο Δημόκριτος έλεγε πως "μηδέν ἐκ τοῦ  μὴ  ὂντος γίγνεται, μηδὲ  εἰς τὸ  μὴ  ὂν φθείρεται". Η δημιουργία δεν είναι εμφάνιση εκ του μη όντος, αλλά αναδιάταξη των ήδη υπαρχόντων. Στην Ανατολή διέκριναν μια δημιουργό δύναμη, το Θεό, και μια αποδημιουργό, το Διάβολο, που αντιστρατεύεται το Άγιο έργο του Κυρίου. Τον τελευταίο αιώνα απέδειξαν διασταυρώνοντας τη νοητή υπόθεση με την αισθητή παρατήρηση, ότι από όλους τους φυσικούς νόμους που είχε διατυπώσει ο I. Newtοn, ένας μόνο παρέμενε, ο νόμος της εντροπίας. Είναι αρκετά δύσκολο να κατανοηθεί, αντίθετα από τους λογικούς νόμους του Νεύτωνα, αλλά είναι μέρος του 2ου θερμοδυναμικού αξιώματος που απαγορεύει την κατασκευή του αεικίνητου εκ του μηδενός. Στην πιο εκλαϊκευμένη της μορφή η εντροπία ορίζει ότι τα πάντα στο Σύμπαν πορεύονται από την τάξη στην αταξία. Σε ένα κλειστό σύστημα όμως είναι δυνατή μια αντίστροφη πορεία από την αταξία προς την τάξη, με βαρύ τίμημα ότι η αταξία έξω από το σύστημα αυξάνεται περισσότερο. Ένα τέτοιο κλειστό σύστημα είναι το φαινόμενο της Ζωής. Η εντροπία θυμίζει το έργο του διαβόλου, ενώ η δημιουργική πορεία το έργο του Θεού.

Ποια είναι όμως η ουσιαστική διαφορά μεταξύ τάξης και αταξίας; Η τάξη αυτοσυντηρείται. Τάξη είναι να ομαδοποιείς έννοιες, όπως οι κατηγορίες του Αριστοτέλη ή οι a priori έννοιες του Kant. Τάξη είναι να οργανώνονται διαρκώς τα στοιχεία της Ύλης σύμφωνα με ένα προϋπάρχον σχέδιο. Αυτό μπορεί να πηγάζει από το σκοπό του ανθρώπινου δημιουργού ή το σκοπό του Άπειρου Δημιουργού, για όποιον πιστεύει πως Εκείνος υπάρχει. Έτσι όμως τίποτε το καινοφανές δεν μπορεί να προκύψει. Αν κάποιος γνωρίζει εκ των προτέρων τους κανόνες της εξέλιξης, αυτό που προκύπτει από την αναδιάταξη της ύλης δεν είναι νέο, είναι προβλέψιμο.

Από την άλλη, στην αταξία επικρατεί η τυχαιότητα. Με πιθανότητες φυσικές, ακριβώς όπως το τι θα πέσει, κορώνα ή γράμματα, όταν στρίβω ένα νόμισμα. Αυτή είναι μια απρόβλεπτη φυσική εξέλιξη. Μόνον έτσι μπορεί να προκύψει κάτι το πραγματικά νέο, μια πραγματική δημιουργία.

Η επικράτηση της αταξίας είναι ριψοκίνδυνη, αλλά συναρπαστική. Είμαι στην έρημο και τρέχω κατά μήκος μιας λεωφόρου. Πορεύομαι στα σίγουρα προς το τέλος της λεωφόρου. Όσο κουραστική κι αν είναι μια πορεία, όμως, δίνει την αίσθηση της ασφάλειας. Αν αφήσω τη λεωφόρο και πορευθώ γύρω στην αχαρτογράφητη έρημο, το πιθανότερο είναι πως θα χαθώ. Αν όμως δεν χαθώ, θα έχω ανακαλύψει έναν εντελώς καινούργιο δρόμο, για να τον ακολουθούν άλλοι μετά από μένα.

Ο αισθητός και ο κοινωνικός εαυτός μας είναι προδιαγεγραμμένοι, καθώς περιορίζονται από τους φυσικούς και τους κοινωνικούς νόμους αντίστοιχα. Ο νοητός εαυτός μας όμως είναι πραγματικά ελεύθερος, διεπόμενος από τη φαντασία μας που δεν έχει όρια. Αυτός ο τελευταίος είναι που επικρατεί στην Τέχνη. Κι αυτή πέρασε από πολλά στάδια, καθώς είναι ένα είδος συναισθηματικού συμβολισμού της πραγματικότητας. Θεμελιώδεις μορφές είναι ο νατουραλισμός, σαν τη φωτογραφία, με το ρεαλισμό που προβάλλει και τα αίτια της εικονιζόμενης κατάστασης. Από την άλλη είναι η μοντέρνα τέχνη που συμβολίζει όχι την πραγματικότητα, αλλά τα συναισθήματά μας όπως κι αν γεννιόνται. Καθώς δεν αναφέρεται η τελευταία στον αισθητικό κόσμο, δεν είναι εύκολα κατανοητή από το κοινό. Όμως, για τους λίγους που μπορούν να την προσπελάσουν και μπορεί να τους προξενεί συναισθήματα, είναι ακόμη περισσότερο μαγευτική.

Στην πολιτική, σε κοινωνικό επίπεδο, όλα τα πολιτικά συστήματα διαθέτουν κάποια τάξη. Καθώς εδώ κυριαρχεί η ηθική, που αντιστοιχεί στην προσωπική βούληση, αυτή διαρκώς εξελίσσεται και αλλάζει. Αυτή η πορεία αποκρυσταλλώνεται και αυτοεπιβάλλεται με το δίκαιο, που δεν αλλάζει κάθε στιγμή, όπως αλλάζει η ομαδική βούληση. Έτσι όμως επέρχεται βαθμιαία μια αυξανόμενη διάσταση μεταξύ δικαίου και ηθικής. Όταν αυξηθεί ποσοτικά κρίσιμα αυτή η διάσταση, επέρχεται ποιοτική μεταβολή προς άλλο καθεστώς. Στη διάρκεια αυτής της μεταβολής επικρατεί αταξία που στην ακραία μορφή της εκδηλώνεται σαν επανάσταση. Ριψοκίνδυνη, αλλά συναρπαστική. Κανένας δεν ξέρει εκ των προτέρων την έκβαση μιας επανάστασης, αν θα είναι κοντύτερα στη μεταβαλλόμενη ηθική, δηλαδή περισσότερο δημοκρατική ή θα είναι αντίστροφα ένας μεγαλύτερος ολοκληρωτισμός. Αυτός επιβάλλει βίαια μια τάξη που ωφελεί τους άρχοντες σε βάρος του συνολικού λαού.

Τελικά, η τυχαιότητα, όπως με την κλήρωση των αρχόντων, στηριζόμενη στο νόμο της εντροπίας είναι η μόνη δύναμη που μπορεί να αντισταθεί στη μεγαλοδύναμη Τεχνητή Νοημοσύνη που επελαύνει ακάθεκτη, από υπηρέτριά μας να γίνει αφέντρα μας.

Τελικά, τι είναι προτιμότερο; Τάξη ή αταξία; Απάντηση δεν υπάρχει. Ωστόσο, η Τέχνη, πιο ελεύθερη από κάθε λογική σκέψη, μπορεί να εκφράζει πιο πιστά ό,τι έχομε στο νου μας σαν κάποιου είδους απάντηση. Ακολουθεί ένα ποίημα του μεγάλου θεατρικού συγγραφέα H. Ibsen, σε μετάφραση από τα Γερμανικά του Α. Ν. Σιδερή (27.11.32).

Μια εκκλησιά

Έχτιζε ο βασιλιάς/Όλη την ημέρα./Όμως σαν εσκοτείνιαζε/Το στοιχειό που αγρυπνούσε/Έχτιζε πιο πέρα//Έφτασε έτσι η εκκλησιά/Ως τον τελικό σκοπό./Μα του βασιλιά τα σχέδια/Με του ξωτικού τα έργα/Δώσαν έναν ανάμικτο ρυθμό.//Μπήκαν μέσα οι άνθρωποι/Μόλις είχε τελέψει./Τ΄ άγιο έργο του φωτός/Και το νύχτιο του στοιχειού/Πολύ τους είχε αρέσει.