Κομμουνισμός, Σοσιαλισμός. Καπιταλισμός, Νεοφιλευθερισμός

Δημ. Α. Σιδερής, ομ. Καθηγητής καρδιολογίας, dimitris.sideris@gmail.com

Καθώς εξελισσόταν η ιστορία, παρουσιάζονταν κάπου κάποιοι σημαντικοί άνθρωποι και οδηγούσαν την ανθρωπότητα σε άνοδο ή, αντίστροφα, στον όλεθρο. Παρά την προφανή τυχαιότητα στην ιστορία, κανένας δεν αρνήθηκε πως η ανθρωπότητα οδήγησε ως σήμερα, κατά μέσον όρο, σε συνεχή άνοδο του πολιτισμού, όπως κι αν τον ορίσουμε. Σα να υπάρχει κάποιος ντετερμινισμός, μια σκοπιμότητα, που υπερκαλύπτει, χωρίς να αρνείται, την τυχαιότητα. Κάποτε, ο Μαρξ και ο Έγκελς, βασιζόμενοι στον παππού Ηράκλειτο και στο σύγχρονο Έγελο, ανακάλυψαν ότι όντως η εξέλιξη της ιστορίας βασίζεται σε νόμους. Όλα διαρκώς αλλάζουν («Οὐκ ἄν δὶς τὸν αὐτὸν ποταμὸν ἐμβαίης». Η αλλαγή γίνεται από μια θέση στην αντίθεσή της, για να καταλήξει στη σύνθεση, που αποτελεί θέση για την επόμενη φάση. Αθροιζόμενη μια ποσοτική αλλαγή καταλήγει ξαφνικά σε ποιοτική. Αυτή η εικόνα προτυπώνεται στις ταλαντώσεις χάλασης, για τις οποίες έχομε μιλήσει άλλοτε.

Εφαρμόζοντας αυτές τις φιλοσοφικές αρχές στην ιστορία και στην πολιτική, ο Μαρξ και ο Έγκελς κατέληξαν ότι η πάλη των τάξεων είναι η οδηγός δύναμη στην ιστορία. Υπάρχουν ενστάσεις σ΄ αυτό. Ωστόσο, όλος ο κόσμος το δέχθηκε σα δεδομένο. Στις συνθήκες των 150 περίπου ετών που κυριαρχεί η βιομηχανία, ο κόσμος διαιρέθηκε σε εργοδότες (καπιταλιστές, δεξιούς) και σε εργαζόμενους (προλετάριους, αριστερούς). Μεταξύ άλλων, το σύστημα αγνόησε τους καταναλωτές, που χωρίς αυτούς δεν μπορούν να υπάρχουν ούτε καπιταλιστές ούτε εργαζόμενοι. Και ο κόσμος διαιρέθηκε σε δεξιό και αριστερό. Η πλάνη αυτής της διάστασης αποδείχθηκε, μεταξύ άλλων, όταν η κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης δεν ήρε την αντιπαλότητα της Ρωσίας με τη Δύση. Από κει κι έπειτα, παρά τις σοβαρές επιφυλάξεις σε φιλοσοφικό επίπεδο, μπλέχτηκαν στο σύστημα κι άλλες φιλοσοφικές ιδέες, με ιστορικές συνέπειες, όπως είναι η ελευθερία και η ισότητα. Άνομα συμφέροντα κρύφτηκαν πίσω από την ελευθερία, ως ελεύθερη αγορά (που όμως δεν ταυτίζεται με τον ελευθερία του ανθρώπου) ή την ισότητα (όπου όμως όλοι έγιναν ίσοι, αλλά κάποιοι ήταν πιο ίσοι από τους άλλους). Οι διάφορες πολιτικές ιδέες που διαμορφώθηκαν εντάχθηκαν σε βασικές ομάδες που πήραν το όνομα ενός από τους όρους που αναφέρονται στον τίτλο.

Ο κομμουνισμός θέλει να είναι κοινά τα μέσα παραγωγής (σε αντιδιαστολή προς το Χριστιανικό κομμουνισμό που επιδιώκει να είναι κοινά τα αγαθά). Στον κομμουνισμό ο καθένας προσφέρει στο σύνολο ότι μπορεί και απολαμβάνει από αυτό ότι έχει ανάγκη. Ο σοσιαλισμός είναι κάτι παρόμοιο, αλλά ο καθένας απολαμβάνει από το σύνολο ανάλογα με το τι πρόσφερε. Για να γίνει ανάπτυξη όμως χρειάζεται κεφάλαιο που να τίκτει τόκο. Και στα δύο συστήματα που αναφέρθηκαν, το κεφάλαιο έγινε κρατικό, για να ανήκει σε όλους. Ο καπιταλισμός (ή, ευφημιστικά, φιλελευθερισμός) θέλει ιδιωτικά τα μέσα παραγωγής και ο καθένας να απολαμβάνει από την κοινωνία ανάλογα με το κεφάλαιο που διέθεσε. Αποδείχθηκε το πιο αποτελεσματικό σύστημα για την ανάπτυξη, που τελικά ευνοεί ολόκληρη την κοινωνία. Και φθάνομε στο νεοφιλελευθερισμό που κυριαρχεί σήμερα πάνω στη γη. Μοιάζει με το φιλελευθερισμό κατά το ότι θέλει ιδιωτικά τα μέσα παραγωγής και ο καθένας να απολαμβάνει από την κοινωνία ανάλογα με το κεφάλαιο που διέθεσε, διότι αυτό είναι το πιο αποτελεσματικό σύστημα για την ανάπτυξη. Τελεία. Λείπει δηλαδή η φράση «που τελικά ευνοεί ολόκληρη την κοινωνία». Αδιαφορεί για την κοινωνία ο νεοφιλελευθερισμός. Αντίθετα, μεριμνά αποκλειστικά για το Εγώ, όπως υποστηρίζει η Ayn Rand.

Ο νεοφιλελευθερισμός στηρίχθηκε σε ένα (ψευδο)βιολογικό νόμο. Όλα τα ζώα – και ο άνθρωπος ζώο είναι – ενεργούν για το συμφέρον τους και για τίποτε άλλο. Ο εγωισμός είναι η κύρια φυσιολογική ιδιότητα των όντων, ενώ ο αλτρουισμός δεν υπάρχει στη φύση. Ο εγωισμός είναι, επομένως, αρετή, ο αλτρουισμός αμαρτία! Τα αντανακλαστικά μας έχουν ανάδραση. Αν κάτι με δυσαρεστεί, το απομακρύνω και, αν με ευχαριστεί, το ενισχύω. Ωστόσο…

Ωστόσο, υποφέρω, κλαίω, και το κλάμα μου δεν επενεργεί σε τίποτε που να απομακρύνει την αιτία που εγώ υποφέρω. Χαίρομαι, γελάω, και το γέλιο μου δεν επιτείνει το ερέθισμα που μου προκαλεί το γέλιο. Ο σκύλος και η γάτα δαγκώνουν η γρατζουνάνε ή τρέχουν να κυνηγήσουν το θύμα τους ή να φύγουν μακριά από τον κυνηγό τους. Όμως ο σκύλος εκδηλώνει τη χαρά του κουνώντας την ουρά του και η γάτα γουργουρίζοντας κι αυτές οι εκδηλώσεις τους δεν σχηματίζουν κάποια ανάδραση που να τα βοηθάει. Ανατριχιάζομε χωρίς να κάνει κρύο και ιδρώνομε χωρίς να κάνει ζέστη. Αποτελούν όλα αυτά απλή έκφραση συναισθήματος που, έστω και αν δεν βοηθάει τα ίδια τα άτομα που τα εκφράζουν, μεταδίδεται άμεσα σε άλλα ομοειδή ζώα, που αντιδρούν σαν να είχαν δεχθεί αυτά το ευχάριστο ή δυσάρεστο ερέθισμα. Υπάρχουν λοιπόν βιολογικές εκδηλώσεις που επιτρέπουν να μεταδοθεί το συναίσθημα άμεσα, και στηρίζουν το είδος, την ομάδα, όχι το άτομο. Ακόμη και τα σαρκοφάγα ζώα δεν σκοτώνουν ούτε τρώνε ομοειδή ζώα. Αντίθετα, κινούνται σε αγέλες. Και, όχι σπάνια, ανταποκρίνονται ομαδικά σε μια απειλή. Ο αλτρουϊσμός υπάρχει στη φύση, όπως υπάρχει και ο εγωισμός. Ιδιαίτερα έντονος, ισχυρότερος κι από τον εγωισμό, στις περιπτώσεις με τα αμοιβαία αντανακλαστικά που βρίσκονται στον έρωτα και στο γονικό φίλτρο, την αγάπη. Στον άνθρωπο, η Τέχνη συντονίζει συναισθηματικά τα άτομα και κάνει έτσι πιο αποδοτική την κοινωνία, χωρίς να προσφέρει επιστημονική γνώση που αντισταθμίζει τους περιοριστικούς φυσικούς νόμους ούτε κοινωνική γνώση που αντισταθμίζει τους περιοριστικούς κοινωνικούς νόμους, συνέπεια της προόδου των φυσικών επιστημών.

Ωστόσο, δεν ολοκληρώνεται έτσι η πολιτική εικόνα. Η κατανάλωση που τέμνει κάθετα τον άξονα δεξιά – αριστερά είναι κι αυτή διπολική. Στο ένα άκρο βρίσκεται η ικανοποίηση επιθυμιών (λαϊκισμός) και στο άλλο άκρο η ικανοποίηση αναγκών (συνήθως βιολογικών). Κι ακόμη δεν τελειώσαμε. Πέρα από τον κομμουνισμό και το νεοφιλελευθερισμό υπάρχουν η ακροαριστερά και ακροδεξιά, με κύριο χαρακτηριστικό τους την επιδίωξη των σκοπών τους με την τυφλή βία, τρομοκρατία, επανάσταση, δικτατορία. Έχομε πει ήδη τη διαφορά τρομοκρατίας και επανάστασης: Η τρομοκρατία επιδιώκει την ανατροπή μιας κατάστασης, ενώ η επανάσταση την αντικατάστασή της με άλλη, υποτίθεται, πιο δίκαιη. Υπάρχει λοιπόν μια τρίτη διάσταση στην πολιτική, κάθετη στις άλλες δύο, που στο ένα άκρο της βρίσκεται ο λόγος και στο άλλο η βία.

Ο ώριμος πολίτης οφείλει σήμερα να τοποθετείται σε ένα τρισδιάστατο μάλλον παρά μονοδιάστατο πλαίσιο. Και σ’ αυτό το πλαίσιο να οραματίζεται και επιδιώκει τους προσωπικούς σκοπούς του. Είθε!