Τις πταίει ή τι πταίει;

Κάτι κακό έγινε. Μπορεί μια παρανομία ή μια ηθικά καταδικαστέα πράξη. Φόνος, κλοπή, μοιχεία, ψευδομαρτυρία, για να θυμηθούμε και το Μωυσή. Πώς το αντιμετωπίζομε;

Πρώτο, θάθελα, να αποκαταστήσουμε τη ζημιά, αν γίνεται. Να επιστραφούν τα κλοπιμαία, να αποκατασταθεί η αλήθεια. Δεν είναι πάντοτε δυνατό. Ο φονευθείς δεν ανασταίνεται. Συχνά όμως μπορεί να αντισταθμισθεί η ζημιά. Ο πεθαμένος επιτελούσε ένα ρόλο στην κοινωνία. Ήταν αυτός που έφερνε ψωμί στην οικογένειά του, είχε ένα ρόλο στη λειτουργία της κοινωνίας. Αυτά πρέπει να πληρώσει ο ένοχος.

Το πιο σημαντικό είναι, θεωρώ, να αποτρέψουμε την εγκληματικότητα.

Όλα τα παραπάνω είναι λογικά. Υπάρχει όμως και κάτι λογικά δυσεξήγητο: αποκατάσταση του αισθήματος της δικαιοσύνης. Πολύ συχνά αυτό το τελευταίο επικρατεί στις αντιδράσεις μας. Σκότωσες; Εκτέλεση! Έκλεψες; χειροτομή. Ψεύσθηκες; Γλωσσοτομή! Εμοίχευσες; Καυλοτομή! Και ούτω καθεξής.

Με μέτρα σαν τα παραπάνω, ικανοποιείται το κοινό. Οφθαλμόν αντί οφθαλμού και οδόντα αντί οδόντος! Πόσο όμως ικανοποιούνται οι άλλοι, οι λογικοί, στόχοι; Αν κάποιος σκότωσε έναν άλλον, δεν μπορεί, αν εκτελεσθεί, να εργάζεται αναγκαστικά για να αποζημιώνει την οικογένεια του θύματός του. Τι ωφελεί η εκτέλεση του ληστή, αν δεν επιστρέψει τη λεία του; Πολλές φορές είναι τόσο έντονο το αίτημα για αποκατάσταση δικαιοσύνης με τιμωρία του ενόχου, που υποβαθμίζεται η απόδειξη της ενοχής του υπόπτου. Το λιντσάρισμα είναι κλασική περίπτωση. Άγριος φόνος. Κάποιος πρέπει να πληρώσει. Σκοτώνομε τον ύποπτο έστω και με ατελείς αποδείξεις. Ικανοποιημένοι. Το θύμα πήρε το αίμα του πίσω. Ακόμη και η επίσημη δικαιοσύνη όμως αναφέρει πλήθος θανατοποινιτών που, μετά την εκτέλεσή τους, αποδείχθηκαν αθώοι. Η εκτέλεση αθώου είναι φόνος εκ προμελέτης από την κοινωνία. Με την ίδια λογική μπορεί να ξεκινά αντεκδίκηση από το περιβάλλον του εκτελεσμένου κατά της κοινωνίας. Η εγκληματικότητα διαιωνίζεται. Βεντέτα.

Συχνά, η ποινή γίνεται ιδιαίτερα αυστηρή για παραδειγματισμό. Δεν καταλαβαίνω τέτοιου είδους δικαιοσύνη. Τιμωρείται κάποιος όχι για αυτό που έκανε, αλλά για αυτό που φανταζόμαστε πως μπορεί να κάνει στο μέλλον ή να κάνουν άλλοι, πριν γίνει.

Πώς αποτρέπεται όμως το έγκλημα στην κοινωνία. Η αποτροπή αφορά φυσικά στο μέλλον. Και απαιτεί επιστημονική απόδειξη της αιτίας της εγκληματικότητας. Αιτία μπορεί να είναι κατά κύριο λόγο η διαταραγμένη προσωπικότητα κάποιου. Ένας παρανοϊκός στη Νορβηγία παίρνει ένα αυτόματο και καθαρίζει δεκάδες ανύποπτων περαστικών. Ένας άλλος, σκοτώνει με το αυτόματο τους μαθητές ενός σχολείου στις ΗΠΑ. Η εξουδετέρωση (π.χ. εκτέλεση ή ισόβια κάθειρξη) του αιτίου φόνων είναι προφανές ότι θα αποτρέψει άλλους φόνους από τον ίδιο. Όχι όμως από άλλους.

Τι θα λέγατε όμως για τον αρχηγό κράτους που σ΄ έναν πόλεμο γίνεται ο αίτιος εκατομμυρίων θανάτων; Για ένα πιλότο που πατώντας ένα κουμπί σκοτώνει ακαριαία πάνω από 100 000 αμάχους; Υπάρχει βέβαια η ηθική δικαιολογία. Στον πόλεμο, οι αντίπαλοι αμύνονται. Δέχονται επίθεση που είναι παρούσα και άδικη. Αν δεν σκοτώσω στην άμυνα τον αντίπαλο, ο φόνος δεν αποτρέπεται, απλά αλλάζει το θύμα. Τώρα τίνος από τους αντιπαρατιθέμενους η επίθεση ήταν άδικη, αυτό ορίζεται εκ των υστέρων, τυπικά από τους νικητές.

Η άδικη καταδίκη υπόπτων μπορεί να επιφέρει αποτελέσματα αντίθετα από τα προσδοκώμενα. Μετά τη Μικρασιατική τραγωδία, εκτελέσθηκαν 6 άνθρωποι ως ένοχοι εσχάτης προδοσίας. Προφανώς είχαν ευθύνη για τη μεγαλύτερη καταστροφή που έχει γίνει στη μακραίωνη ιστορία μας. Αλλά δεν ήταν οι μόνοι. Ακόμη, δεν ήταν όλοι εξίσου υπεύθυνοι. Και, τέλος, μπορεί να είχαν πραγματικά βαρύτατες ευθύνες, αλλά προδοσία δεν διέπραξαν. Σα συνέπεια, πολλές Ελληνικές πόλεις τίμησαν τους «προδότες» δίνοντας τα ονόματά τους σε πλατείες και κεντρικούς δρόμους και στήνοντάς τους ανδριάντες. Τελικά, η δίκη τους αναθεωρήθηκε μεταθανάτια και η μνήμη τους αποκαταστάθηκε. Ένας συνταγματάρχης ξεκίνησε στην κατοχή με μια αντιστασιακή ομάδα. Ήλθε σε σύγκρουση με άλλες αντιστασιακές ομάδες. Λέγεται ότι για να αμυνθεί πήρε όπλα από τους Γερμανούς. Εκτελέσθηκε από τους αντιπάλους του χωρίς να γίνει δίκη, ούτε καν από προκατειλημμένο δικαστήριο, όπως είναι ένα στρατοδικείο ή λαϊκό δικαστήριο, χωρίς να δοθεί, επομένως, η στοιχειώδης δυνατότητα να τεκμηριωθεί, αν υπήρξε πραγματικά προδοσία. Σήμερα τιμάται με ανδριάντα ως θύμα άγριας δολοφονίας, αντί να ονειδίζεται ως προδότης.

Συχνά όμως αιτία δεν είναι κάποιος άνθρωπος, αλλά οι συνθήκες. Αν έχει πέσει πείνα, όλοι σχεδόν κάποια στιγμή, αν βρουν ένα ψωμί, θα κλέψουν. Άλλοι μόλις πεινάσουν λίγο, άλλοι όταν θα πεθαίνουν από την πείνα. Η απόδειξη ότι κάποια κατάσταση είναι η αιτία εγκληματικότητας είναι στατιστική και απαιτεί σοβαρή επιστημονική τεκμηρίωση. Παράλληλα, η αλλαγή της κατάστασης προσκρούει στη σθεναρή αντίσταση κάποιων που από την κατάσταση επωφελούνται. Ο Wilkinson από το Πανεπιστήμιο Nottingham σε μια έρευνα βρήκε ότι διεθνώς κοινωνικά δεινά, όπως είναι η βράχυνση του προσδόκιμου επιβίωσης, η αύξηση της παιδικής θνησιμότητας, η αύξηση των ανθρωποκτονιών, ο αριθμός των φυλακισμένων, οι γεννήσεις από ανήλικα κορίτσια, τα ψυχικά νοσήματα, η χρήση ναρκωτικών, οι μειωμένες επιδόσεις στα γράμματα, η απουσία εμπιστοσύνης μεταξύ των ανθρώπων, η μειωμένη κοινωνική κινητικότητα, έχουν σημαντικά στενή σχέση με την οικονομική ανισότητα μέσα στην κοινωνία. Είναι προφανές ότι κανενός ενόχου η τιμωρία δεν μπορεί να διορθώσει αυτά τα δεινά. Διορθώνονται μόνον αν αποκατασταθεί περισσότερη κοινωνική ισότητα.

Σ΄ αυτή τη φάση η πατρίδα μας χειμάζεται από πρωτοφανή κρίση. Ο κίνδυνος αφανισμού του Ελληνισμού είναι ορατός. Αναζητούμε αιτίους. Εκτοξεύονται δριμείες κατηγορίες εναντίον πολιτικών μας. Συχνά αναζητείται ο αποδιοπομπαίος τράγος. Άλλες φορές κατηγορείται μοιρολατρικά ο λαός μας, η «νοοτροπία» του, το «DNA» του. Για άλλους φταίνε οι «ξένοι», ιδιαίτερα οι προαιώνιοι μισέλληνες (που κατά περιόδους μεταμορφώνονται μυστηριωδώς, γίνονται Τούρκοι, Φράγκοι, Βούλγαροι, Σλάβοι, Εβραίοι, Μασόνοι, όποιοι άλλοι, αλλά τώρα είναι Γερμανοί). Μήπως όμως πρέπει να πάψουμε να αναζητούμε τις πταίει και να αναζητήσουμε τι πταίει; Μήπως σε εθνικό επίπεδο πρέπει να αναζητήσουμε αίτια σαν την πελατειακή σχέση πολιτικών-ψηφοφόρων (ή άλλα;), αντί για πολιτικά πρόσωπα, και να ανατρέξουμε για λύση στην πανάρχαια παράδοση, όταν η Αθηναϊκή δημοκρατία απέκλειε τη δυνατότητα πελατειακής σχέσης; Και μήπως σε διεθνές επίπεδο πρέπει να βρούμε συνθήκες (νεοφιλελευθερισμός ή άλλο;), οπότε πρέπει να αναζητήσουμε διεθνείς συμμάχους για να τον αντιμετωπίσουμε;

Η πολιτική ταλαντώνεται. Το φιλελεύθερο καπιταλισμό διαδέχθηκε ο κομμουνισμός σε ευρείες περιοχές, αυτόν πάλιν ο νεοφιλελευθερισμός, που σήμερα επικρατεί. Ποια θα είναι η διάδοχη κατάσταση σε μερικές δεκαετίες; Πώς θα είναι ο «νεοκομμουνισμός»; Καλύτερος; Χειρότερος; Τις οίδε; Ας αρχίσουμε να σκεφτόμαστε. Γίνεται δωρεάν και δεν βλάπτει.