Η σωστή ερώτηση

Οποιαδήποτε απάντηση σε λάθος ερώτηση είναι λανθασμένη. Και οι ερωτήσεις, αρκετές φορές είναι σκόπιμα λανθασμένες. Γνωστός γιατρός κατηγορήθηκε ότι άφησε κι έληξαν κάποια υλικά στο νοσοκομείο του. Τον ρώτησε ο εισαγγελέας: «Έχεις χρησιμοποιήσει ποτέ ληγμένα υλικά στους ασθενείς σου;» «Όχι, βέβαια», απάντησε ο γιατρός. «Αν είχες απαντήσει “Ναι”, θα ελάφρυνες τη θέση σου δείχνοντας πως ακόμη και τα ληγμένα έχουν χρησιμότητα». Και συνέχισε ο εισαγγελέας: «Βέβαια, αν είχες απαντήσει “Ναι” θα είχες άλλο πρόβλημα, τη χρήση τους παρά τους κανόνες». Με άλλα λόγια, ο εισαγγελέας έκανε μια ερώτηση στην οποίαν οποιαδήποτε και αν ήταν η απάντηση, θα απέβαινε σε βάρος του κατηγορουμένου. Ο δημόσιος κατήγορος θεωρούσε προφανώς ότι χρέος του ήταν η καταδίκη του κατηγορουμένου μάλλον παρά η αποκάλυψη της αλήθειας.

Κάθε στιγμή, όσο ζούμε, είμαστε αναγκασμένοι να παίρνουμε αποφάσεις που λίγ’ ως πολύ είναι απαντήσεις σε ερωτήματα ρητά ή άρρητα. Και πολύ συχνά τα ερωτήματα είναι λανθασμένα και, γι’ αυτό, οι αποφάσεις μας είναι κι αυτές λάθος. Σε οποιοδήποτε επίπεδο κι αν μιλάμε. Από το πιο ιερό και ουράνιο ως το πιο ταπεινό, καθημερινό, επίγειο ή αγοραίο επίπεδο. Παράδειγμα:

«Υπάρχει Θεός;»

Η απάντηση εξαρτάται από το τι εννοούμε με τη λέξη «υπάρχω» και με τη λέξη «Θεός». Επομένως δεν υπάρχει απάντηση, τουλάχιστον πριν ορισθούν με σαφήνεια οι λέξεις που συνιστούν την ερώτηση. Οποιαδήποτε απάντηση κι αν δοθεί, κάποιος μπορεί να αποδείξει λογικά το λάθος της. Αν π.χ. στην έννοια της ύπαρξης περιλαμβάνεται η διαπίστωσή της με τις αισθήσεις μας, η απάντηση «Ναι, υπάρχει» στο ερώτημα είναι λανθασμένη, αφού «τὸν Θεὸν οὐδεὶς πώποτε ἐώρακε», όπως λέει ο Ιωάννης. Το κακό είναι ότι από τις νοερές, τις ρητές ή τις έμπρακτες απαντήσεις μας μπορεί να εξαρτάται η διαμόρφωση κάποιου μέλλοντος, σωστού ή λανθασμένου, που όταν έλθει η ώρα του γίνεται απτό.

Οποιοδήποτε έργο για να τελεσθεί περνά από τρεις φάσεις: Επιτελικό μέρος, εκτελεστικό και αξιολόγηση. Το επιτελικό μέρος γίνεται ερήμην του αντικειμένου και περιλαμβάνει πρωταρχικά τη διατύπωση του σκοπού. Τι σκοπεύομε να κάνουμε; Κι ο σκοπός οφείλει να είναι διατυπωμένος όσο γίνεται χωρίς να αφήνει περιθώρια για αμφισβητήσεις. Έτσι, στην εκτέλεση δεν έχει κάποιος παρά να ανταποκριθεί στις προδιαγραφές του σκοπού και στην αξιολόγηση να αποφανθεί αν ο σκοπός επιτεύχθηκε. Να δυο παραδείγματα από το σχεδιασμό της παιδείας. Τι πρέπει να μαθαίνουν οι εκπαιδευόμενοι σε οποιοδήποτε επίπεδο;

Για να είναι σαφής ο σκοπός, πρέπει να είναι διατυπωμένος όσο γίνεται με όρους του αισθητού μάλλον παρά του νοητού Εγώ. Για παράδειγμα, «ο μαθητής (κάποιας τάξης του δημοτικού) πρέπει να μάθει τους 12 άθλους του Ηρακλή» είναι ένας στόχος διατυπωμένος με αρκετή ασάφεια. Διότι, πώς είναι δυνατό να διαπιστώσουμε τι έχει μάθει κάποιος; Η μάθηση είναι νοητή, άβατη για τους άλλους. Πιο σαφής διατύπωση του συγκεκριμένου σκοπού θα ήταν: «ο μαθητής πρέπει να γίνει ικανός να απαριθμεί (ή να περιγράφει) τους 12 άθλους του Ηρακλή. Την απαρίθμηση (ή την περιγραφή) θα την κάνει προφορικά ή γραπτά και, επομένως μπορεί να διαπιστωθεί αν ο σκοπός επιτεύχθηκε. Άλλο: Η πρόταση «Ο μαθητής του λυκείου πρέπει να κατανοήσει το φαινόμενο τάδε» έχει την ασάφεια ότι δεν υπάρχει άμεσος τρόπος να διαπιστωθεί αν ο μαθητής το έχει κατανοήσει. Αντίθετα, αν ο σκοπός είναι «να μπορεί να ερμηνεύσει ο μαθητής το φαινόμενο», είναι σαφέστερος, καθώς η ερμηνεία εκφράζεται προφορικά ή γραπτά και ο αξιολογητής ακούοντας ή διαβάζοντας την απάντηση μπορεί να εκτιμήσει αν ο μαθητής πέτυχε.

Η ασάφεια στα ερωτήματα της πολιτικής είναι ακόμη μεγαλύτερη, συχνά σκόπιμα. Τα «θα» ως απάντηση στις υποθετικές ερωτήσεις των πολιτών δίνουν και παίρνουν στους προεκλογικούς λόγους. Τα περισσότερα «θα» δεν εκπληρώνονται. Όταν ρωτήθηκε ο τέως πρόεδρος της Γαλλίας Σιράκ πώς νοιώθει που ως δήμαρχος Παρισίων δεν πραγματοποίησε καμιά από τις προεκλογικές υποσχέσεις του, απάντησε με χιούμορ αφοπλιστικά:

«Μα οι υποσχέσεις δεσμεύουν εκείνους που τις ακούν, όχι εκείνους που τις δίνουν!»

Χωρίς χιούμορ τώρα, όταν οι αντίπαλοι αποκαλούν τον πολιτικό ψεύτη, διότι έκανε τα αντίθετα από όσα υποσχόταν, μπορεί άριστα να ισχυρισθεί αυτός, ότι τόσο άλλαξαν οι συνθήκες, που ήταν αδύνατο να πραγματοποιήσει όσα υποσχέθηκε. Το μέλλον είναι πάντοτε άδηλο. Όμως, είδα στο αεροδρόμιο μια επιγραφή που έγραφε ότι «η πτήση ΑΒΓ θα πραγματοποιηθεί στις 12.25΄». Η αντίστοιχη Αγγλική επιγραφή όμως έγραφε: «Η πτήση ΑΒΓ είναι προγραμματισμένο να πραγματοποιηθεί στις 12.25΄!» Πόσο πιο αξιόπιστος θα γινόταν ο πολιτικός αν, αντί να λέει «θα κάνουμε αυτό ή εκείνο», έλεγε «έχομε σχεδιάσει (ή προγραμματίσει) να κάνουμε αυτό ή εκείνο»! Και στους δύσπιστους θα παρουσίαζε το σχεδιασμό του κόμματός του. Ο σχεδιασμός είναι παρόν, γεγονός (ή ψέμμα), όχι άδηλο μέλλον.

Αλλά και οι δημοσιογράφοι, σαν μερικούς εισαγγελείς, έχουν ασκηθεί να θέτουν ερωτήσεις με τέτοιο τρόπο που, ό,τι και να απαντήσει στη συνέντευξη ο ερωτώμενος, συνήθως πολιτικός, θα εκτεθεί. Η σαφήνεια μιας απάντησης με όρους αισθητούς μάλλον ή νοητούς μπορεί να ελαττώσει παρανοήσεις. Το πρόβλημα είναι ότι οι παρανοήσεις συχνά επιδιώκονται και από τους πολιτικούς. Και τότε θέτουν ερωτήματα που παρασέρνουν το πλήθος συναισθηματικά. «Δεξιός ή αριστερός;» λες και όλες οι θέσεις βρίσκονται υποχρεωτικά πάνω σε μια ευθεία με δύο άκρα, το δεξιό και το αριστερό. Μα εγώ δεν είμαι προκατειλημμένος να βρίσκομαι δεσμευμένος πάνω σ’ αυτή τη γραμμή. Πιο σημαντικό θεωρώ το δίλημμά: «ικανοποίηση επιθυμιών μάλλον ή αναγκών;» Ή, «επιδίωξη της πολιτικής που θεωρώ σωστή με το λόγο ή με κάθε μέσο, ακόμη και με τη χρήση βίας;» Ή τίθεται σήμερα συγκεκριμένα το δίλημμα: «Ευρωπαϊστής ή αντιευρωπαϊστής;» Μα εγώ ενδιαφέρομαι περισσότερο να αναπτυχθούμε με συγκεκριμένες σαφείς προδιαγραφές, παρά με το αν θα γίνει η ανάπτυξη μέσα ή έξω από την ΟΝΕ (έστω και αν προσωπικά πιστεύω πως μέσα στην Ευρώπη είναι πιθανόν καλύτερα. Πιστεύω βέβαια· όχι γνωρίζω. Το «καλύτερα» αφορά στο άδηλο μέλλον). Βλέπεις, η απάντηση στο δίλημμα εξαρτάται και από τους ξένους, ενώ η απόφαση για ανάπτυξη αποκλειστικά από εμάς. Οι ενέργειες της κυβέρνησης, με τέτοιο ερώτημα, είναι ήδη προδιαγεγραμμένες. Το ερώτημα είναι μάταιο και η απάντησή του χωρίς νόημα, όπως στο σχήμα που ακολουθεί:

Δημήτρης Σιδερής