ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΤΑΛΑΝΤΩΣΗ

Πριν από μερικές χιλιάδες χρόνια οι άνθρωποι σκότωναν θηράματα και αναζητούσαν εδώδιμους καρπούς για να φάνε. Και ξαφνικά στην εύφορη κοιλάδα ανάμεσα στον Τίγρη και τον Ευφράτη κάποιοι, ένα ζευγάρι, λέει, έκαναν κάτι πρωτότυπο. Αντί να ψάχνουν για καρπούς, ξερίζωναν τα άγρια, άχρηστα φυτά, έτσι που έβρισκαν χώρο τα καρποφόρα να πολλαπλασιασθούν. Και αντί να σκοτώνουν τα θηράματα, σκότωναν τους άγριους θηρευτές τους, έτσι που να πολλαπλασιάζονται ανενόχλητα τα κοπάδια. Για να πολλαπλασιάζονται άνετα τα γιδοπρόβατα, έπρεπε να απαγορευθεί το κρέας τους, ώσπου να γεννοβολήσουν και τότε έσφαζαν κι έτρωγαν κυρίως αρσενικά, αφού ένα αρσενικό αρκεί για να γκαστρώσει πλήθος θηλυκά, ενώ παράλληλα και βοσκή εξοικονομούνταν και το κρέας τους εξασφάλιζε τροφή για τους ανθρώπους το ίδιο όπως τα θηλυκά. Έτσι καθιέρωσαν απαγορευμένες τροφές, για περιόδους νηστείας που εναλλάσσονταν με περιόδους κατανάλωσης, σα να γινόταν μια οικονομική ταλάντωση στην πρωτόγονη εκείνη κοινωνία. Παράλληλα εξασφαλιζόταν άλλο ένα πλεονέκτημα λιγότερο εμφανές, αλλά εξίσου σημαντικό. Στην περίοδο της κατανάλωσης εύρισκαν χρόνο να αναγεννηθούν τα λιβάδια, που, αν τα κοπάδια πολλαπλασιάζονταν ανεξέλεγκτα, θα αφανίζονταν. Σοφή σκέψη, έμοιαζε να λύνει τα προβλήματά τους, αλλά να που αμέσως παρουσιάστηκαν άλλα. Τι θα γίνει όταν γεράσουν και αδυνατούν να προστατεύουν το βιος τους; Το έλυσαν κι αυτό. Περιορισμοί στον έρωτα έτσι που να ξέρουν όλοι και καθένας ποιοι είναι οι γονείς καθενός, ώστε να αναγνωρίζεται το δικαίωμα των τέκνων στην περιουσία που είχαν σχηματίσει οι γονείς. Πρώτη δουλειά τους ήταν να καλύψουν τα γεννητικά τους όργανα (κανένα άλλο ζώο δεν το κάνει), με φύλλα συκιάς τότε. Παράλληλα άρχισαν και οι ανταλλαγές, καθώς κανένας δεν παρήγε μόνος του όλα όσα χρειαζόταν.

Τα προβλήματα όμως δεν λύθηκαν. Όσο κυνηγούσαν και μάζευαν καρπούς, κανένας δεν εμπόδιζε τον άλλο να το κάνει. Τώρα όμως που άθροιζαν αποθέματα που αυτοπολλαπλασιάζονταν, ο καθένας εποφθαλμιούσε την ιδιοκτησία, χωράφι ή κοπάδι, του άλλου. Κι αυτό οδηγούσε στη βία. Από τα παιδιά των πρωτοπλάστων, ο βοσκός έφερε στην «αγορά» τα προϊόντα του που έγιναν ανάρπαστα. Ο γεωργός όμως έφερε τα δημητριακά και τα όσπριά του, αλλά κανένας δεν τα ζητούσε. Ν΄ αφήσουν τα παϊδάκια για ζαρζαβατικά; Χόλιασε ο γεωργός και σκότωσε τον αδελφό του. Αρχή της στοχευμένης βίας.

Πέρασαν χιλιάδες χρόνια. Η οικονομία άλλαξε. Άρχισαν να έχουν αξία όχι τα παραγόμενα αγαθά, αλλά τα μέσα παραγωγής, γη και κοπάδια. Αναπτύχθηκαν οι τέχνες και το εμπόριο. Ο κόσμος μαζευόταν στις διασταυρώσεις φυσικών οδών, σε λιμάνια, συνόδους ποταμών κλπ, όπου γίνονταν ανταλλαγές. Έγινε το Άστυ, η Πολιτεία. Και τώρα τα μέσα παραγωγής άλλαξαν. Έγιναν εργοστάσια που επεξεργάζονταν τα προϊόντα της παραγωγής και καράβια που τα μετέφεραν σε άλλους τόπους. Η βία ποτέ δεν σταματούσε. Τώρα αντίπαλοι ήταν οι ιδιοκτήτες των μέσων παραγωγής από τη μια και οι εργαζόμενοι υφιστάμενοί τους από την άλλη. Μα και πάλι δεν σταμάτησε η πρόοδος. Όλα αυτά χρειάζονταν χρήματα. Και τα χρήματα τα είχαν οι έμποροι χρημάτων. Πουλούσαν 100 ευρώ για 120 ευρώ που θα τα έπαιρναν πίσω σε ένα χρόνο. Κι αν ο δανειζόμενος δεν τα κατάφερνε, οι τραπεζίτες, χρηματιστές, τοκογλύφοι, έκαναν κατάσχεση στην περιουσία του οφειλέτη. Στην κρίσιμη περίοδο της ταχείας ανάπτυξης η δυτική εκκλησία και οι μουσουλμάνοι απαγόρευαν τον τοκισμό. Οι φεουδαρχίες απαγόρευαν στους Εβραίους να γίνουν ιδιοκτήτες γης και οι συντεχνίες τούς απαγόρευαν να γίνουν τεχνίτες. Έτσι οι Εβραίοι έγιναν, ως σήμερα, οι τραπεζίτες του κόσμου. Η τεχνολογία δεν σταμάτησε να προχωρεί ακάθεκτη. Σήμερα πια τα χρήματα δεν είναι άλλου είδους εμπορεύματα, ούτε χρυσός ή άργυρος, ούτε καν χαρτί, αλλά άυλα, ερτζιανά κύματα που αστραπιαία μεταφέρονται από τη μια γωνιά της γης στην άλλη. Και ο οφειλέτης δεν έχει ιδέα πια σε ποιον χρωστάει, ποιος θα του βγάλει το σπίτι του στο σφυρί ή θα τον στείλει φυλακή. Κι όταν φθάσει στην απελπισία, δεν ξέρει εναντίον ποιου να εφαρμόσει βία, κι ασκεί βία εναντίον όποιου βρει μπροστά του και είναι του χεριού του. Ακόμη και ο τακτικός στρατός είναι ασκημένος περισσότερο στο να καταστέλλει εξεγέρσεις αμάχων παρά να αντιμετωπίζει ένοπλο εχθρικό στρατό. Το ζήσαμε. 1967-74.

Όλο αυτό το διάστημα, στην οικονομία έμεινε κάτι σταθερό: η ταλάντωσή της. Όποτε η ζήτηση στην αγορά υπερέβαινε την προσφορά, αυξάνονταν οι τιμές των αγαθών, αποθαρρύνονταν οι καταναλωτές και παρακινούνταν οι παραγωγοί και έμποροι να προσφέρουν αγαθά. Η ισορροπία διατηρούνταν. Το αντίστροφο γινόταν όταν η προσφορά υπερέβαινε τη ζήτηση. Έτσι η ελεύθερη οικονομία αυτορρυθμίζεται. Άστε την ήσυχη (lassez faire) κι αυτή θα βρίσκει το δρόμο της, χάρη στην αρνητική ανάδραση που την καθορίζει (καπιταλισμός). Δυστυχώς δεν γίνεται πάντοτε έτσι. Αν π.χ. η προσφορά γίνει υπερβολικά μεγαλύτερη από τη ζήτηση, τα προϊόντα δεν πουλιόνται. Οι παραγωγοί, για να μην πτωχεύσουν, απολύουν εργάτες. Οι απολύσεις μειώνουν παραπέρα τη ζήτηση κι η διαφορά προσφοράς-ζήτησης αυξάνεται. Αρχίζει ο φαύλος κύκλος της βίας. Απεργίες, συλλαλητήρια, επέμβαση του κράτους για να καταστείλει την καταστροφική βία, αύξησή της από τους εργαζομένους, που τώρα διαμαρτύρονται όχι μόνο γιατί δεν έχουν να φάνε, αλλά και διότι κυνηγιόνται βίαια. Για να αποφευχθεί ο ανεξέλεγκτος φαύλος κύκλος, γίνεται περιοδική ελεγχόμενη κρίση, με περιοδικές εκλογές, αλλαγή βουλής, κυβέρνησης, πολιτικής. Ως ένα βαθμό, παρασύροντας την οικονομική ταλάντωση σε υψηλότερη συχνότητα επιτυγχάνεται μετριασμός των ανεξέλεγκτων κρίσεων. Στις τυπικές περιπτώσεις, κόμματα που υπόσχονται αύξηση της κατανάλωσης (συχνά με πολύ λαϊκισμό) εναλλάσσονται στην κυβέρνηση με κόμματα με λιτότητα και ανάπτυξη. Αυτή όμως η εναλλαγή γίνεται απρογραμμάτιστα. Συχνά, για να πάρουν την εξουσία τα κόμματα αμιλλώνται μεταξύ τους σε λαϊκισμό, ενώ άλλοτε εφαρμόζουν, συχνά κάτω από διεθνή πίεση, ισχυρή λιτότητα χωρίς ανάπτυξη, όπως έγινε στη χώρα μας με την κρίση. Διεθνώς έχει αγιοποιηθεί η ανάπτυξη, χάρη στην οποία έχουν μειωθεί η πείνα, η φτώχεια, ο αναλφαβητισμός και η παιδική θνησιμότητα. Το κόστος είναι η γιγάντωση της οικονομικής ανισότητας από τη μια, που προοιωνίζεται, παρά τη διεθνή καταστολή, μείζονα βία και, ίσως το πιο σημαντικό, εξαφάνιση της φάσης που ανακυκλώνονται τα άφθονα και τοξικά παραπροϊόντα της ανάπτυξης. Η ισχύς της οικονομίας σήμερα έχει υποδουλώσει την πολιτική, που είναι πια ανίσχυρη να προγραμματίσει μια ελεγχόμενη ταλάντωση. Για τη μακροχρόνια επιβίωση της ανθρωπότητας, με προοπτική τα εγγόνια και δισέγγονά μας, απαιτείται να ξανα-αναλάβει η πολιτική την κυριαρχία πάνω στην οικονομία, και μάλιστα σε γνήσια δημοκρατική βάση.